70 миллийн хурдтай “Дарваан хар” хэмээх цуут ороо хүлгийн түүхээс
Нэгдэл нийгмийн үед буюу малчин ардын мал хөрөнгийг тодорхой заасан хэмжээнээс хэтэрсэн тохиолдолд хурааж авдаг байх үед малчид унах морь, саах үнээгээ авч үлдээд удам угшилтай гүү тэр байтугай азаргаа хүртэл нийгэмчилж байсан гэж өвгөчүүл ярьдаг юм. Тэр л нийгэмчилгээнд газар газрын олон хурдан угшлууд нийлж тодруулж хурдлуулаагүй өнгөрсөн олон сайхан хүлгүүд байсны нэг нь нутаг орондоо “Дарваан хар” хэмээн алдаршсан цуутай ороо морь юм.
1969 онд Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сум нэгдлийн адууг миний аав Сүхбаатар сумын Алдарт уяач Ц.Жанцан, ах Тагарваагийн хамт хариулдаг байж. Тэр хавар шар Арслан гэдэг хүний нэгдэлд нийгэмчилсэн Баадуу алагийн угшилтай халтар гүүнээс “шилбэ” хэмээх Дамдинсүрэн өвгөний бойтог улааны төл эр хар унага гарч, дараа хавраас нь уургатай хүн туусан адуун дунд явдаггүй нүд нь бүлтэгнэж сүүлээ хатгасан айхтар сэргэлэн даага болсон байна. Миний аав дааганд нь уях гэж хоёр гурав барьж авсан боловч нэгдлийн олон адууны ажилтайн хажуугаар ороо даагатай ноцолдож байх зав ч олдоогүй сүүлдээ тавьсан гэдэг.
Тэр цагаас хойш хар үрээ уургатай хүний бараа үзэхээ байж, дэл хөөврөө ч авахуулдаггүй эмнэг догшин адууг үзэж чаддаггүй нэгдлийн дарга нарт адлагдаж эхэлсэн байна. Жил бүрийн нэгдлийн адуу агталгаа, хөөврөлгөөний ажлаар хар үрээ баригдахгүй хулжаад явчихна. Морь мотоциклтой залуус хөөцөлдөөд барьж чаддаггүй. Арайхийн уургаллаа гэхэд тогтоож дийлдэггүй аавын хүүгийн шандсыг шалгасан адуу болжээ. Чухам тиймээс хар үрээг барьж чадвал уяж үзэхсэн гэсэн нутгийн настай уяачид олон байж. Чих толгой цэвэрхэн боловч уруул ам нь их дарвагар, аман хүзүү нь лүхийсэн бүдүүн, дэл сүүл их сайхантай, уртраг бие бөөрөнхий сүврэгцтэй, адуундаа явж байхад нь шөрмөсөн сиймхий нь ялгарч харагддаг тийм хүлэг байж. Үнэхээр ч барьж номхроож уяж чадсан бол аргагүй хурдан морь байх байсан болов уу хэмээн нутаг орондоо “ногоон” хэмээн алдаршсан Зоригоо өвгөн ярьж байсан удаатай.
1972 оны хавар Энгэр шандны барилга гэдэг газар нэгдэл адууны үрээ агталгаа, хөөвөрлөгөө хийгдэж тэр үед олон адуучин эрчүүд цуглаж дарваан харыг гэнэдүүлж барихаар шийджээ. Тэгээд хоёр планета-3 мотоцикльтой залуус Дарваан харыг хэдэн эмнэг үрээнүүдийн хамтаар сөхөө өгөлгүй элдсээр барилга руу хөөгөөд оруултал аман дээрээс нь буцаж шувт дайраад гарахаар завдаж. Энэ үед Шилбэ Өвгөний хүү сумын заан Баатар Загал хонгороо/нэгдлийн олон адуунаас уургачаараа алдартай загал хонгор морь байсан/ухасхийлгэн уургалж аваад 50-аад метр газар чирэгдэн уурга нь тагнаагаараа тас үсрэх мөчид олон залуус тусгайлан бэлдсэн шүхрийн цагаан мяндсаар бугуйлдан боож унаган байж арайхийн барьж агталжээ. Энэ тухай Д.Баатар ах миний аавтай хуучилж суухад нь асуулт тавьж зориуд тэмдэглэж авсан юм.
Д.Баатар ах “би загалтайгаа мордоход барихгүй чадахгүй эмнэг азарга, бүдүүн гүү байдаггүй сэн. Дарваан харыг уургалчихаад морьтойгоо чирэгдэж явахдаа төвөөс олон багш хүүхнүүд, сургуулийн ажилчид хөөврийн ажилд туслахаар ирчихсэн байсан болохоор алдчихгүйг үнэхээр хичээж билээ. Гэтэл аз болж уурганы тагнаа тасарч уургаа авч үлдсэн хэрнээ нүд харанхуйлаад байсан шүү. Аргагүй бухын хүзүүтэй адуу байж билээ” хэмээн ярьсан юм.
Тэр цагаас хойш Дарваан харыг уургалах чадалтай аавын хүү ч байсангүй нэг ёсондоо Дарваан харын биед салхинаас өөр юм хүрээгүй гэнэлээ.
1978 оны 7 сард Мааньт руу мах бэлтгэлийн адуу туух болж нэгдлийн дарга нар Дарваан харыг өгч явуулах үүрэг өгөв гэнэ. Нэгдлийн адуучид Дарваан харыг барьж чадахгүй ч гэсэн сэтгэлдээ хайрлаж, сэтэртэй юм шиг нандигнаж бодож явдаг байсан учраас их л дурамжхан болбол хулжаагаад гаргачихъя гэсэн бодолтой байцгааж. Тиймээс тухайн үед нэгдэл адуу хариулж байсан Дэлдэн Бямбаа адуун дундуураа зориуд уургатай давхиж ороод хар морийг хулжаачихаж л дээ. Дарга нар ч бууж өгсөнгүй. Нутгийн залуусыг цуглуулж хөөлгөсөн ч ороо харын урд орчих адуу байсангүй. Тэгмэгц Очирхуягийг планета-3 мотоциклиороо хөө гэсэн тушаал өгч Буян-Овооны говиос Өвдөг хүртэл 40 км газар элдээд Уртын булаг хүргээд арайхийн буцаажээ. Энэ үед улсын анчин Гомбосүрэн гэдэг өвгөн Ирийн баруун дээрээс тосч аваад мотоциклио 70 милл хүртэл хаазлан элдсэн ч хар үрээний дэл нь намирч, шүлс нь гоожин, тоос нь эрчлээд улам бүр холдоод байсан гэдэг. Гомоо гуай /Гомбосүрэн/цааш нь ярихдаа “ээ Баянхундар минь. Ийм адуу бас байдгаа хэмээн хайр бахдал зэрэг төрж хөөхөө больсон ч Өлзийн дэл дээр гараад иртэл өөдөөс УАЗ-69 машинтай нэгдлийн дарга давхин ирж загнаад дахин хөөлгөсөн. Хөөсөөр Талын толгойн ар дээгүүр гаргаад иртэл уурга барьсан гурван морьтой залуу амдан авч дайраад ч 80 шахам км туугдсан моринд хүрч чадалгүй үлдсэн юмдаг” хэмээж билээ.
Дарваан харыг тэр чигт нь элдсээр замдаа гараад явж байсан тууврын адуунд нийлүүлж, өдгөө нутагтаа ажиллаж амьдарч буй Балчин, Монхорцагаан нар тууж явжээ. Нутгийн хашир өвгөчүүл малины адуу явсан өдрөөс эхлэн “Дарваан хар ирнэ шүү. Онгоцондоо ус үлдээж болохгүй” хэмээн багачуулдаа захих болж. Нээрэн ч хэлсэн ёсоор Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр орчмоос морио юүлэхээр ирсэн уургатай хүнээс үргэн дайжсан Дарваан хар тэр чигтээ гүйсээр 9-р сарын дундуур нутагтаа ирж. Харамсалтай нь Буян- Овооны баруунтаа Хадтын худгийн дэрсэн дунд онгоцны хажуугаар асгарсан шалбаагнаас уусан бололтой амьсгал хураачихсан байсан гэдэг. Ийнхүү 70 миллийн хурдтай Дарваан хар хэмээх нутаг усандаа зартай ороо морь, адуучин эрсийн эд хавийг сорьж, буурлуудын самсааг шархируулан домог мэт хурдалсаар олныхоо сэтгэлд мөнхөрчээ.
Өдгөө Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын өвгөчүүд ороо догшин адууны тухай ярихдаа Дарваан харын тухай ёс мэт хүүрнэдэг билээ.
Ж.Цэнд-Очир
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- 4-р сарын 15 -нд Уяач Ц.Батсайхан: Гэсэрваань гуай тарган ирэн дээр…
- 3-р сарын 27 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 3-р сарын 27 -нд МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 2024 оны 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна