Далай аваргын Дархан мэх

-Таны дархан мэх юу вэ?
-Надад дархан мэхсээд байх юу байхав. Харин хамгийн их хийдэг мэх гэвэл хав золгооны барьцнаас л юм хийнэ дээ. Хав золгооны барьцанд ямар мэх хийдэг тэр бүхнийг хийдэг.
-Дархан мэх ямар ч үед хоригддогүй гэдэг. Таны хоригддоггүй мэх юу вэ?
-Өрсөлдөж байгаа хүмүүс л сайн мэднэ дээ. Өсөхбаяр тийм мэх хийдэг, тэр нь эвгүй шүү, тэрэнд нь уначих гээд байдаг гэдэг ч юмуу. Ер нь нөгөө хүмүүсээсээ асуусан нь дээр байхаа. Өөрийнхөө тухай би тийм мэх хийдэг, тэгж хүн хаядаг гэх нь жаахан зохимжгүй санагдаж байна. Одоо барилдаж байгаа хүн болгон л надтай барилдсан байгаа шүү дээ. тэднээс асуусан нь дээр байхаа.
Засуул Х.Пүрвээ: Өвөө Н.Жамъяныхаа захиасаар хөл мэх хийдэггүй
Босоо өрөлттэй, доор өрж чаддаггүй. Энэ нь өөрийнх нь биеийн өндөр болоод хөдөлгөөнтэй нь шууд холбоотой. Их өндөр хүн тонгойчихоор дээшээгээ босож чаддаггүй, их удаан. Тийм учраас босоо байдлаасаа, голдуу золгонгуутаа мэх хийдэг. Солгой өрөлтэй учраас зүүн тал руугаа давуулж гуяддаг. Зүүн гараараа давуулж далбааных нь араас бариад, баруун гараараа шуудагнаас барьж байгаад давуулаад гуядчихдаг. Тэгэхээр энэ бол Далай аваргын дархан мэх. Давуулж гуядах мэхийг дархан хийнэ дээ. Зүүн хөл шүүрнэ, энэ нь чөлөөтөөр барилддагтай холбоотой. Авсан хөлөө алдчих юм бол шууд хав дөрвөлжин золгоод давуулаад гуядчихдаг. Түүнээс биш цэрвүү барьцнаас давуулж гуядана гэж байдаггүй юм. Барилдааны явцад баруун, зүүн гараараа хөл авдаг. Зүүн гартаа хөл авахдаа их муу. Зүүн гараараа авсан хөлийн барьцыг алдангуутаа ухасхийж дөрвөлжин золгонгуутаа давуулаад гуядчихаж байгаа юм. Барагтай бол хөл мэх хийдэггүй. Харин сүүлийн үед баруун талд нь мордох болсон. Ер нь мэх муутай, гар мэх сайтай. Энэ нь чадахгүйдээ биш ерөөсөө л удамаараа хөл мэх хийх дургүй хүмүүс. Түүний өвөг эцэг, олноо “Буур” хэмээн алдаршсан Н.Жамъян аварга “хөл мэх хийх тусгүй юм. Их өндөр чацтай хүн хөл мэх хийвэл барилдаж байгаа хүнээ яаж ч гэмтээж болно. Тийм учраас би хөл мэх хийдэггүй. Миний хүүгээр ч гэсэн хөл мэх битгий хийлгээрэй гэж захисан” хэмээн ярьсан байдаг юм. Эндээс монгол бөхийн, монгол эр хүний сайхан чанар харагдаж байгаа хэрэг. Хэдийгээр чац бяраар илүү байлаа ч гэсэн бөх хүний жудагтай сайхан чанараар бярдаж хаяхаас биш хөлөөрөө өшиглөж барихгүй. Хамт барилдаж байгаа нөхрийнхөө хөл, гар гэмтээчих юмуу, цаашдынх нь эрүүл мэнд, ирээдүй талаас нь бодож хөл мэх хийдэггүй энэ сайхан чанар нь зээ хүүд нь өвлөгдөж үлдсэн байдаг. Ер нь давуулж гуядана гэдэг чинь бяртай хүний хийдэг мэх. Улсын наадмуудын бичлэгүүдийг харах юм бол ихэнхэд нь Өсөхөө аварга давуулж гуядаж байгаа. Тухайлбал, Аварга Д.Сумъяабазартай дөрөв барилдахад гурван удаад нь шуудагнаас давуулж гуядаж байжээ. Түүнээс гадна арслан Мөнгөний унаган дархан мэх бол зүүн талдаа давуулж гуядах байсан гэдэг. Аварга, арслан хоёрын хэн нь ч ямар ч байрлалаас дархан мэхээ хийнэ. Давуулж гуядах мэхний хувьд олон сайхан барьцны хувилбар байдаг бөгөөд тэр барьцыг тэд маш сайн эзэмшиж сурсан байдаг. Ямар ч барилдааны явцад дөрвөлжин барьц авчихсан байхад яаж гуядахаа дорхноо сэтгэдэг.

Д.Энхтуяа