Босоо цавьдар түүний үр төлүүд

1953 онд Хэнтий аймгийн 30 жилийн ойн баяр наадамд түрүүлсэн Сүхбаатар аймгийн Өлзийт сумын уугуул  Лүндэгийн цавьдар азарганы үр төлүүд их хурдалж,  Сүхбаатар аймгийн хэмжээнд бэсрэг угшил болтлоо тархсан байдаг. Тэрхүү цавьдар азарганы төл зээрд халзан азаргыг аймгийн Алдарт уяач С.Жамъяаншарав  1969 онд Бүрэнцогтын уурхайн ажилчин, Чүлтэмсүрэнгээс залуу морь 2000 төгрөгөөр худалдан авч, сумын баяр наадамд нэг түрүүлгэн, хоёр айрагдуулсан бөгөөд түүний үр төлүүд Сүхбаатар аймгийн хэмжээнд тарж өнөөг хүртэл хурдалсаар байна. Аймгийн Алдарт уяач С.Жамъяаншарав азарганыхаа тухай: “Морь уяж, сонирхож эхэлсэн цагаас алдарт хурдан азаргыг сонирхож, хурдалж байсныг дуулж мэддэг байсан юм. Бүрэнцогтын уулын уурхайд өөрөөр хэлбэл Төрөнгийн чулуу Тогоотын булагт энэ алдарт азарганы үр удам, угсаа тархаж тэр үеийн уяачдын  урам зоригийг хөгжөөж, хурдан моринд дурлуулж байж билээ. Жишээ нь: Галдан Лувсанцэрэнгийн хүрэн, Мандахын хүрэн, Чүлтэмсүрэнгийн хонгор, Баадуудоржийн хүрэн, Сөөнгө Шагдарын халиун, С.Жамъяаншаравын цавьдар халзан, Уулбаян сумын Чойжилын хүрэн, Баяндэлгэр сумын Жамбалын хонгор гээд нэртэй хурдан азарганууд байсан бөгөөд үр төл нь маш их хурдалж билээ. Одоо Мөнххаан суманд Доржийн Гансүх гэж уяач хурдлуулж байна. Миний бие 1969 оны хавар Баяндэлгэр сумын уугуул, уурхайн ажилчин Чүлтэмсүрэн гэдэг хүнээс хавчиг зургаан настай халзан азаргыг залуу морь, 2000 төгрөгөөр авч байлаа. Манай сум тэр жил наадам хийгээгүй аймагт соёл урлагийн арга хэмжээ болсон учир сумын зүүн чиглэл аймагт, баруун чиглэл нь Уулбаян сумын наадамд уралдахаар болсон юм. Ах Дамдинжав маань цавьдар халзан азаргаа гуравт, хээр  соёолонгоо түрүүлгэж байсан. Цавьдар азарга надад ирээд нэг түрүүлж гурав айрагдсан. Тэгээд 25 хүрч жишиж үхсэн.  Манай нутагт зөнөж үхэхийг эергээр жишнэ гэдэг юм. Уг гарлаараа бол Сүхбаатар аймгийн Өлзийт сумын Лүндэгийн босоо цавьдар азарганы үр төл юм шүү дээ. Босоо цавьдар азаргыг Лүндэг гуай Хэнтий аймгийн 30 жилийн ойд азарга, шаргал хязаалангаа түрүүлгэсэн түүхийн баримт бий. Энэ азарганы талаар яриа хууч маш их зүйл байна. Ингээд түр төгсгье. Харин миний цавьдар халзан азарганы үр төлөөс одоо ч гайгүй хурдалж байна. Гал төл ах Дамдинжавын хар халзан азарга нь бага наснаасаа тасралтгүй айрагдаж, сумандаа 1981,1982 онд түрүүлж, Эрдэнэцагаан суманд айрагдаж хурдалж байснаас гадна үр төл, Асгат, Эрдэнэцагаан, Онгон,Баяндэлгэр, Баруун-Урт зэрэг сумдад байна. Н.Ядамсүрэнгийн хар, Б.Раднаагийн хурдан хар морь гээд хурдан төлүүд байсан. С.Жамъяншаравын хүрэн халзан азарга гээд хүрэн адуунууд байна. Одоо ч аймаг, сумандаа энэ адууны угсал хурдалж байна. Гал төл хар азарга нь бага наснаасаа тасралтгүй айрагдаж, сумандаа 1981,1982 онд дараалан түрүүлж байлаа. Харин саяхан шахуу даа, өнгөрсөн намар хагас сая орчим “төгрөгөөр нэг азарга авсан. Харамсалтай нь одоо алдчихаад байна.” хэмээсэн юм.
Сүхбаатарчууд тэр дундаа Халзан сумынхан “Босоогийн цус орсон адуу гарцаагүй хурдалдаг” хэмээн ярьдаг бөгөөд тэр ч утгаараа айл болгоны адуунд ямар нэг байдлаар цавьдар халзан буюу Лүндэгийн Босоо цавьдарын цус орсон байдаг гэх юм билээ. С.Жамьяаншарав Алдартын цавьдар халзангийн гал төл С.Дамдинжавын хар азарганы төл  /1981,1982 онуудад сумандаа түрүүлсэн/ “өндөр” хэмээх Цэрэндоржид зээрд халзан азарга байх бөгөөд түүний төл нь аймгийн Алдарт уяач Мөнхсүрэнгийн хар азарга юм. Харин хар азарганы төл нь түүний Шөвгөр халтар азарга билээ.Түүнчлэн Халзан сумын уугуул Цэвэгсүрэн түүний хүү Эрдэнэдалайн хүрэн азарганууд,Магсарын хүрэн морьдын эцэг нь Босоогийн үр сад юм.  С.Жамьяаншарав Алдартын цавьдар халзангийн үр Буган үрээ Асгат сумын уяач Сүх-Очирт очсон бөгөөд, Сүх-Очир уяач Буган түүний үр төлүүдээр сайхан наадаж аймгийнхаа баяр наадмаас 16 айраг, түрүү авсан гэдэг. Буган азарганы төл зээрд халзан азарга тус сумын харьяат Цэрэндоржид байдаг бол, Цэрэндоржийн зээрд халзан азарганы төл Асгат хээр азарга Халзан сумын харьяат Эрдэнэдалайд бий.
Эдгээрээс гадна Босоо цавьдарын цустай А.Ядамсүрэнгийн хар азарга, Баттөрийн хар азарга, халтар азарга, Доо Цэрэнгийн /Онгон сумын /хар азарга /1983 онд аймагт түрүүлсэн/, Я.Гомбосүрэнгийн хүрэн морь гээд олон хурдан хүлгэдийг дурьдаж болно. 19 настайдаа өөрийнхөө төл дөрвөн азаргатай уралдан тавд хурдалж байсан бахдам түүхийн эзэн Босоо цавьдарын үр сад өдгөө ч хурдлан эцгийн алдрыг цуурайтуулж байна.
А.Тэлмэн