Аймгийн Алдарт уяач П.Одонбаатар: Ууган охинд маань зүсэлж өгсөн хадмын бэлэг намайг моринд оруулсан

Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач П.Одонбаатар 2003 оноос хурдан морь сонирхох болсон бөгөөд 2007 онд анхны айргаа хүртэж байжээ. Түүнийг ийнхүү хурдан хүлгийн хийморьт сүсэглэн омогшиход хамгийн их нөлөөлсөн хүн бол хадам эцэг аймгийн Алдарт уяач Данх болон түүний хүү аймгийн Алдарт уяач Алагаа нар юм. “Хээрээр гэр, хэцээр дэр” хийсэн уяачийн “жаргалд” дурласан П.Одонбаатар аавынхаа төрсөн нутаг Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумаас нэлээд хэдэн адуу авсан бөгөөд Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумын адуугаар цус сэлбэн сайжруулжээ. Түүний нэртэй хурдан хүлгэд 2006 оны Дундговь аймгийн наадмаас эхлэн амжилт үзүүлж, даага зургаалан, шүдлэн долоолж, хязаалан есөөр давхиж байсан гэдэг. Харин жилийн дараа 2007 онд Эрдэнэдалай сумын 80 жилийн ойн баяр наадамд шүдлэн аман хүзүүдэж, тэр цагаас хойш бүсийн наадмын нэг түрүү, аймгийн чанартай наадмын 14 айраг хүртэн луу жилийн босгон дээр аймгийн Алдарт уяач цол хүртжээ.
Алдарт цолоо түрүүгээр мялаалгасан тэрээр 2008 онд Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо суманд болсон  “Их Мандал” говийн хаврын бүсийн уралдаанд соёолон түрүүлгэж байсныг энэ дашрамд дурдах нь зүйтэй байх.
Бүсийн наадмын хоёр түрүүн эзэн П.Одонбаатар нь Т.Ихбаяр зөвлөхтэй “Хүй мандал” гал уяанд харьяалагддаг бөгөөд тус галд Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын харьяат 2008 оны улсын наадамд хүрэн морио гуравт хурдлуулж, Заамарын бүсийн наадамд түрүүлгэж байсан Ц.Амарсайхан, Дундговь  аймгийн 70  жилийн ойд соёолон түрүүлгэсэн Ш.Батбаатар, болон Ч.Адьяабазар, Б.Өлзийбаяр, Ж.Батсайхан, Батдорж нарын  найман уяач хурдан хүлгэдээ уяж сойдог юм. Ингээд 2012 оны Дундговь аймгийн шилдэг таван уяачийн нэгээр шалгарсан, аймгийн Алдарт уяач П.Одонбаатартай ярилцсанаа хүргэж байна.
- Хэзээнээс хурдан морины уяа сойлго тааруулах болсон юм бэ?
- Миний хүүхэд нас аймгийн төв дээр өнгөрсөн. Аав маань төрийн албан хаагч хүн болохоор адуу малнаас хөндийдүү өссөн гэж болно. Гэхдээ хожим намайг моринд ороход хамгийн ихээр дэмжсэн хүн. Уг нь ч манай дээд удам, өвөг дээдэс их хурдтай байсан юм билээ. Би 1992 онд хотод оюутан болж ирээд Сайнцагаан сумын хурдан морьтой Данх гуайн зээтэй гэр бүл болсон юм. Хурдан морины төлөө сэтгэл зүрхээ зориулсан улс гэдгийг нутгийн олон андахгүй л дээ. Ингээд 1997 онд охиныг маань мэндлэхэд хадмууд адуу зүслэн өгсөн нь моринд орохын эхлэл байлаа.
- Таны аав ч хурдтай нутгийн хүү гэдэг биз дээ?
- Тийм ээ, аав маань Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын хүн. Харин ээжийн аав Говьшанхаар нутаглаж байгаад засаг захиргааны хуваарлалтаар Өлзийт суманд ирсэн юм билээ. Өвөө Өмнөговийн бүсэд их морио түрүүлэхэд “говь нутаг минь ивээлээ” хэмээн  ихэд бэлгэшээж байсан даа.
 Аав бид хоёр 2002 онд Дэлгэрэхт хурдан будан азаргатай Хуягт гуайнд очсон юм. Тэгэхэд аавын найз нэрт уяач будан азарганыхаа төлийг бэлэглэж, бид бас үрээ, гүү авахаар болж, жилийн дараа очиж авч байлаа. Ингэж л манай адууны суурь эхэлсэн юм даа. Манай адууны гол цөм Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх, Тайж банди угшлын адуу, Хуягтын будан адууны угшилтай. Бас Сүхбаатар аймгийн Уулбаян, Баяндэлгэрээс цус сэлбэсэн.  Мөн оросоос англи эхтэй азарга авчирч, монгол Гүү хураалган хэдэн сайхан төл гарсан. Анхных нь төл Завханы бүсийн  уралдаанд айрагддаг Л.Бямбаноровын хүрэн байна.
-Хуягтын будан азарганы төл танд ирээд ямар амжилт гаргасан бэ?
-Хуягтын будан чинь Дорноговийн Дэлгэрэхийн будангуудаас тодорсон хурдан азарга байгаа юм. 1996, 1997 оны үед Өмнө-Энийн нэрэмжит наадамд айрагдаж байсан. Ер нь будан азарганы төлүүд нь их сайн давхиж байгаа. Аавынхаа багын найзын хүүхдүүдтэй одоо ч бид гэмгүй сайхан найзууд. Хуягтын будангийн төл манай хүрэн үрээ ноднин Дундговийн ойд айрагдаж байсан. Бас урд жил нь явуулсан өндөр бооцоот дааганы уралдаанд айрагдсан буурал даага ч будан азарганы төл байгаа юм. Одоо манай адуу Дорноговийн Дэлгэрэхт байдаг.
- Харин анхны айраг түрүүгээ хэзээ авч байв?
- Хуягт гуайгаас адуугаа авснаас гурван жилийн дараа анх Дундговийнхоо наадамд очиж уралдлаа. Тэр бол 2006 он байв. Анхны удаа гэхэд  дажгүй шүү. Даага зургаа, шүдлэн долоо, хязаалан арав гаргаж хурдалсан юм. Харин дараа жил нь өнөө зургаалсан хээр даагыг маань Алагаа ах уяж, Эрдэнэдалай сумын 80 жилээр аман хүзүүдсэн нь анхны айраг байлаа. Тэрнээс хойш жилдээ ганц нэг айраг, түрүү авчихдаг болсон. Харин анхны бүсийн наадам гэвэл Сайхан-Овоод болсон “Их мандал 2008” хаврын бүсийн уралдаан байна. Энд хул соёолонгоо айрагдуулж одтой сайхан наадсан. Энэ хул соёолонгийн дүү нь Ононгийн Батбилэгийн хул азарга төрийн наадамд айргийн дөрвөөр хурдалсан хурдан ажнай байгаа юм. Үүнээс гурван жилийн дараа Дундговь аймгийн 70 жилийн ойн наадамд хязаалан оруулж, Ихбаярын нэр дээр мордуулсан нэг үрээ дөрвөөр орсон. Залгаад 2012 онд Өмнөговь аймгийн хаврын бүсийн наадамд их морь түрүүлгэлээ. Бүсийн уралдаанаас хоёр түрүүтэй.
-Өмнөговийн бүсэд түрүүлсэн их морь хаанахын угшилтай адуу вэ?
-Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын Мөнхбат гэдэг залуугийн унаган адуу байгаа юм. Энэ жил 9 настай. Цавьдар морь шинийн дөрөвний 1,5 саяын бооцоот уралдаанд зургаалаад, “Дүнжингаравын хурд-2012” хаврын бүсийн уралдаанд есөөр давхин, давхар уяагаар Өмнөговийн бүсийн наадамд ийнхүү түрүүлээд байгаа юм. Сум аймгийн чанартай наадмуудад морддог ч айрагдаж үзээгүй битүү адууны уяаг анх тааруулж, ирлэсэн хүн бол Төв аймгийн Сэргэлэн сумын уугуул Т.Ихбаяр уяач байгаа юм. Манай Ихбаярыг халхын таван том даншигт түрүүлсэн алдарт Соёмбо хүрэн азарганы уяаг тааруулдаг байсан гэдгээр нь морь сонирхогчид анддаггүй юм.
-Энэ хугацаанд хэчнээн айраг түрүүтэй болоод байна вэ?
-Том жижиг наадмаас 20 гаруй айраг түрүү аваад байна. Гэхдээ би боддог юм. Наадам л бол наадам. Түүнийг том жижиг гэж ялгах нь утгагүй санагддаг. Гэхдээ манайхан том жижиг наадам гээд хэлээд сурчихаж л дээ.
-Адуунд орсноор таны амьдралд ямар ямар өөрчлөлт гарсан байна вэ?
-Адууны буянаар олон сайхан хүмүүстэй найзалж нөхөрлөж явна. Манайх чинь хотын айл. Тэгэхээр агаар салхинд гаргангаа  морины ажлаа амжуулчихдаг юм. Монгол ахуйдаа илүү  ойр байгаа болохоор хүүхдүүд монгол ёс заншлаа сайн мэддэг болсон шүү.
Мөн үүрэг хариуцлага илүү нэмэгддэг юм байна. Хурдан адууг маань уяж хурдлуулж байгаа уяачийн эрдэм, унаж байгаа хүүхдийн ухааныг үнэлж, хүндэтгэх ёстой. За тэгээд туслах уяач, хүүхдүүд гээд олон хүний амьдралыг чиглүүлж явах үүрэгтэй болж байна. Хэдийгээр хот суурин газар амьдарч байгаа ч нутаг амьтай болчихдог юм байна. Төрсөн нутгийн уул ус, хангай дэлхий, өвөг дээдэстээ сүслэж, залбирдаг.
-“Хүй мандал” галынхантайгаа  хэзээ холбогдож байв?
-Даншгийн хүлгийн тоостой, эрт дээр үеэсээ л төрийн их наадмаа, долоон хошуу даншиг наадмаа хийж байсан энэ сайхан нутаг орноороо нэрлэе гэж шийдээд “Хүйн мандал” гал уяагаа байгуулж байлаа. 2007 онд хурдан мориор холбогдон танилцсан Ихбаяр, Амарсайхан нартайгаа санаа нийлэн галаа байгуулж байснаас хойш таван жил өнгөрсөн байна. 
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсан танд баярлалаа.

А.Мөнх