Егүзэр хутагтын адуу

Эрдэнэцагааны адууны уг үндэс бол нутгийн ардын унаган сүрэг авга, сөнөд, барга, үзэмчин Баруун хуучид хошуудаас удам угшил сэлбэсэн байдаг. Учир нь тусгаар тогтносон Богд хаант Монгол улсын Зүүн хязгаарын монголчуудыг дагуулан тохинуулах сайд Егүзэр хутагт Ж.Галсандашид хамаарагдаж түүнийг шүтэн биширч байсан өвөр Монгол болон Дарьгангын олон ард ноёдоос адуун сүргийнхээ сорыг өргөн барьж байсан мэдээ бий. Энэ нутгийн адууг сэлбэсэн бас нэг угшил бол Бандид адуу юм. Бандид гэгээний хийд буюу одоогийн Шилийн гол аймгийн төв орчинд Давсан лам гэдэг хүнээр удирдуулсан хятадыг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн үүсч Давсан ламын арми нэртэй болтлоо өргөжсөн байдаг. 1945 оны чөлөөлөх дайны үеэр тэднийг Японы гар хөл хэмээн баривчилж агт сүргийг нь Эрдэнэцагаан дахь Чоно голын отряд дээр хурааж ардуудад зарж үлдсэн хэсгийг нь Баянтүмэнд хүргэсэн мэдээ байна. Эрдэнэцагаан сумын уяач Сүхбаатарын Гомбо агсаны том охин эдүгээ Дорнод аймгийн Матад суманд суугаа Хинуумаа гуай 1990-ээд оны сүүлээр надад хуучлахдаа Чоно голын отрядын хураагуул адуунаас аав минь ам цагаан Буган азарга авсан түүнээс нь манай ам цагаан хонгор адуунууд дэлгэрсэн юм гэж ярьсан билээ. Энэ адууны удам нь алдарт Орлой хонгор юмаа. Ахмад уяач Дамдинсүрэн  гуай мөнөөхөн Бандид адууны тухай ярихдаа Сүхбаатар сумын уяач Жамъян гуай Баянтүмэнд туувар туугаад очоод буцахдаа мөнөөхөн цэргийн хураагдсан адуунаас эр бор унагатай цагаан гүү шинжиж авсан бөгөөд тэр нь Тонгооны саарал гэдэг хурдан азарга болжээ. Тонгоон Жамъян гуайгаас Асгат сумын Махбуриад гэдэг хүн саарал үрээ авч азарга тавьсан нь Махбариадын улаан гэдэг хурдан угшлыг бий болгожээ. Алдарт Нийгэм хонгор морь нь Тонгооны адууны угшилтай гэж ярьдаг ба Асгат сумын Асгат саарлаас эхлээд олон адуу нь Махбуриадын улаан адууны угшилтай юм. 2004 онд улсад түрүүлсэн миний Дүүгүүр саарал морины эх тал нь  Махбуриад улаан адууны угшилтай юм. Ийнхүү Эрдэнэцагааны адууны удам олон газрын хурдтай дээд угшлаараа холбогддог юм.

С.Амартайван