Хулангийн удамт - Аварга халзан

Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын харьяат Шагдар овогтой Горчинсүрэнгийн /миний аав/ унаган адуунаас гарч сум орон нутагтаа “Аварга  халзан” хэмээн өргөмжлөгдсөн ажнай хурдан хүлгийн тухай товч өгүүлье.  Энэхүү хурдан ажнайн эх том буурал гүү нэг жил алга болсны дараа хээлтэй ирж ижил сүрэгтээ нийлэн эр хүрэн халзан унага гарсан нь эдүгээгийн “Аварга халзан” юм.  Нутгийн олны “хулангийн шинжтэй хурдлах адуу байна” хэмээн шинжсэнчлэн халзан азарга үнэхээрийн хурдан буян байсан юм. Аав маань халзан үрээгээ дааган цагаас нь эхлэн уяж сойсон бөгөөд 1969  онд даагандаа тасархай хол түрүүлж ирээд барианд орохоос өмнө хадууран 11-ээр орж байсан юм. Харин түүний дараа жилээс нь эхлэн айраг түрүү алдалгүй хурдалж, “Аварга халзан” хэмээн нэрийдүүлэх болсон билээ.  Халзан азарга уралдах хугацаандаа долоо түрүүлж, гурав аман хүзүүдэн, нэг айрагдсан нэгэн цагийн дархан адуу байлаа. Аавыг минь уяаг нь тааруулдаг байхуйд Аварга халзанг миний ах Бямбаа 10 настайгаасаа эхлэн зургаан жил унаж хурдлуулсан бөгөөд сүүлийн хэдэн жил Б.Борхүү гэдэг хүүхэд унаж байсан юм. Халзан азарганыхаа  буянаар миний аав хурдан моринд хорхойсч  нэг жилд гурван хурд давхиулдаг байлаа. Гэвч Аварга халзан шиг  дархан адуу манайд дахин төрөөгүй юм. 1972 оноос хойш миний ах Г.Чулуун уяж хурдлуулж байгаад ах Г.Адъяад өгсөн. Аварга халзангийн тухай нэгэн сонин түүхийг энд өгүүлье. 1978 онд Г.Чулуун ах маань халзан азаргаа аваад Дарьганга сумын наадамд очиж. Азаргаа гаргахаасаа өмнө дэлийг нь сүлжээд гарааны зурхай руу явуулж л дээ. Наадамчин олон ч халзан азарга ирсэн сургаар ”Онгон сумын алдарт “Аварга халзан” баараггүй түрүүлэх байх” гэцгээж байтал нэгэн буурал “овооны наадамд дэлийг нь сүлжсэн азарга түрүүлдэггүй юм” гэж. Нээрэн ч тэрхүү буурлын хэлсэнчлэн хэний ч тааварлаагүй азарга түрүүлж, Аварга халзан маань айрагдаж байсан юм. Энгийн хэрнээ басхүү учир бэлгэдэлтэй энэхүү түүхийг залуустаа зориулан хүүрнэсэн нь энэ буюу.
Аварга халзан маань ид үедээ Б.Чулууны хар, Д.Дамдинжавын бага хүрэн халзан зэрэг азаргануудтай айраг түрүү булаалдан уралддаг байсан бөгөөд хамгийн харамсалтай нь үр төл нь гэх адуу үлдээгүй явдал юм. Манай авга талын нэг ах “Аварга халзан” төл   муутай адуу гэж ярьж байсныг санадаг юм. Хожмоо ч халзан азарганы төл гэх адуу манайд байгаагүй билээ. Аварга халзан маань гэнэтхэн ирсэн шигээ гэнэтхэн алга болж бид ч, нутгийн олон ч тэр барааг нь олж хараагүй билээ.
Бид халзан азарганыхаа дурсгалд зориулан 2005 оноос  эхлэн сумынхаа тэгш ойн  жилийн баяр наадмаар түрүүлсэн азаргыг аавынхаа “Аварга” халзангийн нэрэмжит дурсгалын зүйлс, нэг сая төгрөгөөр байлдаг  уламжлалт тогтоод байгаа. Энэхүү шагналын анхныхыг бидэнд хичээл зааж байсан Онгон сумын 10-н жилийн дунд сургуулийн захирал авч, бид их бэлгэшээж байлаа. Ингээд аавынхаа Аварга халзан хэмээх хурдан буяныг дурсан “Аварга халзан” хэмээх дуун шүлгээ өргөе.

Аварга халзан

Онгон дагшин нутагтаа
Домог болон яригдсан
Ороо хулангийн удамтай
Аварга халзан хүлэг минь ээ
Аавын минь уясан
Ахын минь унасан
Ардын наадмын айраг түрүү
Ажнай хурдан Аварга халзан
Хуурын эгшигт гийнгоо цангинахад
Хур дэлэнд нь салхи исгэрнээ
Хулангийн шинжит чих нь хулмалзаад
Дөрвөн хөлний эрч нь чангарна
Аавын минь уясан
Ахын минь унасан
Ардын наадмын айраг түрүү
Ажнай хурдан Аварга халзан
Төрийн далбаа намирч угтахад
Тугтай хүлгүүд даган давхина
Буурлын нүдэнд нулимс чийгтээд
Буман олны уухай цуурайтна
Аавын минь уясан
Ахын минь унасан
Ардын наадмын айраг түрүү
Ажнай хурдан Аварга халзан