"Үүлэн" хэмээх Ц.Жамбал Алдарт

Үстэй пуужин хөөргөн нэгэн үе гайхагдаж явсан Цэрмаагийн хүүг хутагтын нутгийнхан андахгүй. Олноо “Үүлэн” хэмээн алдаршсан Жамбал уяач 1917 онд Дорноговь аймгийн Баянмөнх /одоогийн Өргөн/сумнаа малчин ард Цэрмаагийн хоёрдугаар хүү болон мэндэлжээ. Хүн болох багаасаа хүлэг болох унаганаасаа гэдэгчлэн Ц.Жамбал хүүхэд ахуй цагаасаа адуу маланд эрэмгий нэгэн байв.
Даага сарваа зүгшрүүлэн урмын үгээр мялаалгаж  явсан тэрээр хожмоо эмнэг хангалын элдүүрийг хангагч болсон гэдэг. Түүний эр зоригийн гайхамшигт үзүүлбэрийн тухайд Өргөнчүүд “ Ц.Жамбал адуунд мөн эрэмгий хүн байж билээ. Ямар сайндаа л морь булгиулж байхдаа цамцаа дэрвүүлэн улам бүр цөсийг хөөргөж байхав” хэмээн бахдангуй өгүүлэх нь бий. Морьтон монголын ид хавыг үзүүлэгч “Үүрийн туяа” нэгдлийнхээ эмнэг хангалыг  сургаж урамшуулалд нь  адуугаар мялаалгаж байснаа дурсах ярих дуртай байжээ.
Ц.Жамбал эх орны дуудлага, эр цэргийн албыг Баянтүмэнд хааж, халагдсан цагаас төрлөх Өргөн сумандаа ирж нэгдлийн мал маллах болж. Морь уяж, төр түмнээ цэнгүүлэх үйлсэд энэ насыг зориулсан тэрээр Өргөн сумаас тодорсон /одоогоор/ цорын ганц улсын цолтон бөгөөд Монгол Улсын Алдарт уяач хэмээх эрхэм цолыг 1994 онд хүртжээ. Алдартыг төрийн хишиг хүртэхэд хувь нэмрээ оруулсан олон хурдан хүлгэд  байдаг ч “Пуужин” хэмээх цагаан морь нь онцгой амжилт үзүүлэн уяачийн нэрийн хуудас болсон юм. 13 удаа уралдахдаа 11  түрүүлж, хоёр аман хүзүүдсэн цагаан морь Банди угшилтай  бөгөөд Тарав гэгчээс битүү адуу худалдан авч байжээ.
Нас нийлсэн хойноо шинэ эзэндээ ирсэн цагаан морь  уягдсан цагаас эхлэн хурдалж, уралдсан болгондоо дархан түрүүлдэг данжаад адуу байсан юм. Ц.Жамбал Алдарт цагаан морио аймгийн наадамд дөрөв, сумын наадамд арван удаа түрүүлгэж байсан агаад “бид эрт учирсан бол илүү амжилт үзүүлэх байсан” хэмээн ярьдаг байжээ. Толгойгоо гэдийлгэж, нуруугаа хотойлгон, ясан сүүлээ дээш болгон давхидаг онцлогтой цагаан морь уясан эзний магнайг олонтаа тэнийлгэсний дотор 19 насных нь гайхамшигт түрүү хамгийн ихээр огшоосон гэдэг юм билээ. Тэрхүү дурсамжит наадам нь Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх, Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр сумдын залуучуудын чуулга уулзалтанд зориулсан уралдаан байжээ. Шандаст хүлгийнхээ чансааг мэдэх уяач нь “оросууд огторгуйгаар цагаан пуужин нисгээд байх юм. Би газраар “Үстэй цагаан пуужин” нэгийг тавилаа” хэмээн ярьж суутал хэлснээр нь болж, цагаан морь ээлжит түрүүгээ хүртэн “Пуужин” цагаан хэмээх нэртэй болсон гэдэг билээ. Өргөнчүүдийн бахархал газраар ниссэн үстэй цагаан пуужинг мөнхжүүлэхээр  аймгийн Алдарт уяач Ж.Багвар шүлэг тэрлэн, хөгжмийн зохиолч Мөнгөн-Өлзий ая дан тааруулж “Үүлэн цагаан”, яруу найрагч Г.Бүдмэд уран үг хэлхэн, СТА Б.Ганболд уянга хөг нэмж “Домогт цагаан хүлэг” зэрэг дуун суварга бүтсэн байдаг.
Ц.Жамбал Алдартын нэрийг дуурсгасан өөр нэгэн хурдан хүлэг бол хээр азарга нь юм. Хээр азарга:
-1980 онд хавчигтаа-Эрдэнэ сумын наадамд айргийн гурав
-1981 онд АХ-ын 60, аймаг байгуулагдсаны 50 жилийн ойгоор түрүү
-1982 онд Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр сумын наадамд аман хүзүү
-1982 онд сумын Сүмбэрийн овооны тахилгад түрүү
-1983 онд Өргөн сумын наадамд түрүү
-1984 онд Өргөн сумын наадамд түрүү магнайд тус тус хурдалж байжээ. Ийнхүү шандаст хурдан хүлгэдийнхээ хийморь дор гэрэлтэж, санчигандаа хяруутай өвгөдийнхөө сургаал дор ухаажсан Ц.Жамбал уяачийн үйл хэргийг хүү Ж.Баттогтох, ач С.Алтангэрэл нар нь үргэлжлүүлэн Дорноговь аймаг байгуулагдсаны 80 жил, зүүн бүсийн уралдаанд хээр азаргаа түрүүлгэсэн билээ.

Үг Г.Бүдмэд
Ая Б.Ганболд МУСТА

ДОМОГТ ЦАГААН ХҮЛЭГ

Догшин хутагтын өлгий нутгаас
Домог болон алдаршсан
Жамбал уяачийн гардан уясан
Жарны цуутай хурдан, хурдан цагаан хүлэг
Арнай торнойд анхлан төрсөн унага даа
Арван гурав дараалан түрүүлсэн хүлэг дээ
Галсан бандийн Хүүхэн цагааны
Галтай удмыг өвлөн залгасан
Тайжийн борлог гүүнээс эхтэй
Тасарч унахдаа босоо, босоо буусан домогтой
Арнай торнойд анхлан төрсөн унага даа
Арван гурав дараалан түрүүлсэн хүлэг дээ
Самбай сүүлээ шарван хурдлахдаа
Саахалт газраас тоос нь татдаг даа
Үзүүр бариаг үзэж уралдахдаа
Үүлэн цагаан хүлэг үүрсэн, үүрсэн түрүүлнэ
Арнай торнойд анхлан төрсөн унага даа
Арван гурав дараалан түрүүлсэн хүлэг дээ
Аргалын уул сүмбэр хэцдээ
Араараа нийлсэн саран тамгатай
Ардын наадамд алдраа дуудуулсан
Армагийн сайхан хурдан, хурдан түмэн эх хүлэг ээ
Арнай торнойд анхлан төрсөн унага даа
Арван гурав дараалан түрүүлсэн хүлэг дээ

А.Мөнх