Хоёр “ПҮРЭВ”

Монгол бөхийн түүхэнд нэгэн цаг үед зэрэгцэн тодорсон ойролцоо нэртэй бөхчүүд цугтаа цоллуулж, хамтдаа барилдаж явсан нь бий. Алдар ихт хоёр Мөнх, араас нь залгасан хоёр Цэрэн, төрийн наадмыг тавантаа авсан хоёр Эрдэнэ, том жижиг хоёр Сүхбат, тодорч байгаа хоёр Дамба гээд л үеийн үед үлгэр болсон сайхан хүчтэнүүд билээ. Тэгвэл сүүлийн жилүүдэд улсын баяр наадам болоод заал танхимын барилдаануудад их амжилттай барилдаж, ихэрлэж нэг онд цолд хүрч, эдүгээ өрсөлдөн, зэрэгцэн барилдаж буй хоёр сайхан залуугийн тухай бичиглэе хэмээн саналаа. Энэ хоёр бөх бол Архангай аймгийн Булган сумын уугуул, Монгол улсын “эрэмгий” начин Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва, Ховд аймгийн Чандмань сумын уугуул, Монгол улсын “бяртай” начин Баатархүүгийн Пүрэвсайхан нар юм.
2005 оны Архангайн улсын аваргад шагналт 5 дугаар байрт шалгарч байсан Р.Пүрэвдагва хүү 2007, 2008 оны үед МБӨ-нд улсын цолтны барилдаанд зодоглох болжээ. Тэр үедээ яргай махтай, язайтал үздэг, шартай, бас ч үгүй уртай барилддаг залуу байв. Тэгж явсаар 2008 оны Архангай аймгийн баяр наадамд зодоглосон 128 бөхөөс Эрдэнэмандал сумын уугуул а.з П.Баярхүүг шороодуулан түрүүлж “Аймгийн арслан” цолд хүрч байлаа. Мөн 2010 оны Хэнтий аймгийн наадамд а.з П.Баярхүү, у.а Д.Азжаргал, а.а Ц.Нямдорж нарыг шороодуулж арслан цолдоо “хурц” чимэг нэмсэн юм. Түүний аймгийн цолтой байхдаа у.н Ш.Тогтохбаярыг давхар ачсан, у.х Ц.Содномдоржийг мушгиж тонгорсон, у.х Ц.Магалжавын хөлийг авч давсан, у.н Л.Цэрэнтогтохыг улсын наадмын 3-ын давааны тунаанд дунгуйлдаж татан давсан, у.х А.Цацабширыг зайлж мушгин давсан тэр л барилдаанууд нь бөхийн үнэнч хорхойтнуудын сэтгэлд буй биз ээ.
2009 оны Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын наадамд у.з Ч.Батзоригийн хамаатны нэгэн залуу түрүүлжээ. Тэр нь Баатархүүгийн Пүрэвсайхан хэмээх шавилхан залуу байв. Тэр залуу аймгийнхаа наадамд сайн барилдаж нэг сумын Ч.Цогбаярт өвдөг шороодон үзүүрлэж “аймгийн заан” цолд хүрчээ. Тухайн үедээ аймаг цэргийн цолтны барилдаанд а.з Б.Пүрэвсайхан тун ч сайхан барилддаг байлаа. Улсын цолтнуудын барилдаанд ч тогтмол 2, 3 давж байв. Улмаар 2010 онд Ховд аймгийнхаа наадамд түрүүлж “Аймгийн арслан” цолд хүрчээ. Аймгийн арслан цолтойгоор заал танхимын барилдаанд сайн барилдаж цагаан сараар у.а Б.Ганбатыг өвдөг шороодуулж А.Сүхбат аваргын “Ирээдүйн аварга” шагналыг хүртэж байв.
Энэ хоёр бөх 2010 оны 3 сард болсон Сүхбаатар аймгийн нэрэмжит аймаг цэргийн цолтны барилдаанд 6-ийн даваанд тунан барилдаж Р.Пүрэвдагва татаж дүүгүүрдээд давснаар “тэдний тулаан” эхэлсэн байна. Улмаар 2012 оны улсын наадмаар у.г И.Доржсамбуу, у.з Д.Баасандорж нараар тус бүр 5 даван шөвгөрч начин цолд хамтдаа хүрч байв. Намар нь начин цолтой зодоглож Р.Пүрэвдагва начин хэд хэдэн барилдаанд түрүүлж үзүүрлэв. Харин өвлийн барилдаануудад хоёр начин хамтдаа барилдаж үзэгчдээ баясгаж байлаа. Нэгэн барилдааны 3-ын даваанд хоёр Пүрэв маань тунаж дүү начин нь давав. Дараагийн барилдаанд ах начин амлаж мөн дүү начин давав. Гэсэн хэдий ч хэн хэн нь болчимгүй үйлдэл гаргаж МҮБХ-ны дүрмийн дагуу барилдах эрхийг нь хассан юм. Цагаан сарын өмнөхөн хоёр начин маань хүсэлт гаргаж, үзэгч олноосоо уучлал эрж сар шинийнхээ барилдаанд зодоглов. Түүнээс хойш хоёр начин хэд хэдэн удаа учраа таарч өгөө аваатай байлаа. Үзэгчид наадмаар хэн хэнийг нь дээшээ барилдана хэмээн харж байсан ч санаснаар болсонгүй, 4, 5-ын даваанд уначихав. Намраас хэн хэн нь мөн л шуугиулж, үзэгч олон ч хоёр начныхаа барилдаанд улам бүр шимтэж, тэдний тунаанд улам бүр дурлаж байв. Бас ч хэд хэдэн удаа таарч дүү начин давав. Энэ үед үзэгч олон ах начныг даваасай хэмээн битүүхэн хүлээх болов. Сүүлд аварга цолны хүндэтгэлийн барилдааны гурвын даваанд тунаж Б.Пүрэвсайхан начин шуудагдаж бариад түрж хөөсөн ч Р.Пүрэвдагва начин тун ч сайн хамгаалж ширвэж гуядаад давснаар даагаа нэхсэн билээ. Тэдний ийм өрсөлдөөнийг үзэх гэсэн үзэгч дэндүү олон бий. Бөхийн өргөөнд бөх барилдахын урд тайлбарлагч бөхчүүдийг зарлан танилцуулахад үзэгч олон уухайлан дэмждэг хэдэн бөх бий. Тэдний тоонд хоёр Пүрэв маань тун дээгүүр “давхих” болов уу.
Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва начин сэрвүү барьцнаас дунгуйлдах, хонгодох, тавхайлдах, этэх, давхар хамах, лав барьцнаас дүүгүүрдэх, давхар тохох, мушгиж тонгорох, мордох, хутгах, дагуулж, давуулж гуядах мэхийг түлхүү хийдэг. Баатархүүгийн Пүрэвсайхан начин сэрвүү барьцнаас хонгодох, цацах, лав барьцнаас шахаж татах, тойруулж татах, шуудагдаж мөргөж түрэх, шуудагны барьцнаас цацах, суганд сэжих, буцааж зайлах мэхүүдийг хийдэг. Хоёр начин хэн хэн нь мэхэндээ даацтай, барьцнаас уйддаггүй, тэвчээртэй барилддаг бөхчүүд. Мөн хоёул “Аварга” биеийн тамирын дээд сургуулийг дүүргэсэн. Тэд хэн хэн нь төрийн наадамд дээгүүр барилдах боломж дүүрэн бөхчүүд билээ. Цааш цаашдаа үзэгч олны баясган үнэн хүчийг үзэж, өндөр цолд хүрч өргөн түмнээ цэнгүүлж явахыг хүсэн ерөөж бяцхан бичвэрээ жаргаая. Энэ жилийн наадамд их л дээгүүр харж байгаа шүү.
ХОЁР ПҮРЭВ

Тунана гэдэг тун сайжирсны шинж гэж
Тайлбарлагчийн хэлэх сонсогдов.
Тунаж үлдсэн хоёрын тухай
Тус тусдаа хүмүүс шивнэлдэв.
"Сайхан нь 4 давсан илүү дээ илүү
Саатах юмгүй энэ жил харцагадаа харцага
Шуудганд хүрсэн цагт хэнийг ч зална даа зална
Шуудганд хүрээгүй байсан ч аргална даа аргална" гэж
Дүү начныг өмөөрч дөмөг үгийг хэлэв.

"Пүрэвдагва өмнө нь давж байсаан, дутуугүй шүү
Барилдах эвээ олохгүй л унаад байгаа юм хөөрхий
Бариад авбал харин дүүгүүрдчихэж ч чадна шүү
Баараггүй тэгээд хаях л юм шүү
Насаар ч ах, ирээр ч илүү юм
Наадмаар л харъя хэн нь илүүг" гэж
Ах начныг өмөөрч айхтар үгийг хэлэв.

Илүү дутуу нь яахав ээ барилдаж л байг начингууд маань
Итгэл найдвар тасрахгүй тунаж л байг Пүрэвүүд маань
Иртэй зоригтой байсан нь мэхээ хийгээд давж л байг
Ирэх наадмаар харцага заан дээр харж л байя хоёуланг нь
Ээ дээ ер нь 5 дээр л тунах байх шүү
Энэ жилийн наадам ч сайхан болох нь ээ.

Үргэлжлэл ...

ХОЁР ПҮРЭВ-ийн тунаа

Арслан заан/аймаг/ байхдаа тунаж л байсан хоёр Пүрэв
Ахиж дэвшээд начин /улс/ болсон ч тунаж л байна хоёр Пүрэв
Том цолонд хүрч байж л тунаанаас гарна даа хоёр Пүрэв
Торойж шалгарч үлдсээр туг хамтдаа тойрно доо хоёр Пүрэв.

Чадан ядан эвлүүллээ. Монгол улсын начин Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва, Баатархүүгийн Пүрэвсайхан нартаа их амжилтыг хүсч улсын наадмын үзүүр түрүүнд л "тунаж үлддэг" бөхчүүд болоорой хэмээн ерөөе.
Т.Түмэндэмбэрэл