Аймгийн Алдарт уяач Г.Төмөр-Очир: Аймгийн наадмын хоёр түрүү, 13 айрагтай

Завхан аймгийн Идэр сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Г.Төмөр-Очиртой ярилцсанаа уншигч танаа хүргэж байна.  
-Хүн болох багаасаа хүлэг болох унаганаасаа гэдэг. Төмөр-Очир Алдарт ямар хүүхэд байв?
-Миний аав нэгдлийн адууг 20 шахам жил малласан хүн. Би гэдэг хүн тэр адуун сүргийн захад л тоглож өслөө шүү дээ. Долоон настайгаасаа эхлээд хурдан морь унасан. Аав ажлаа завчилж цөөхөн морь уядаг. Тэрийг нь би заримдаа унана. Заримдаа өөр хүний морь унана.Нэгдлийн даага сургаж уядаг манай аавын дүү Доржпалам гэж хүний даагыг олон жил унасан.1967 онд анхны түрүүг нь авч өгч байлаа.Мөн Маамзэвгийн хээр морийг унаж түрүүлгэж байсан.
-Шаггүй унаач байсан юм биш үү?
-Тэр үед нэг хүн олон морь уядаггүй байсан цаг л даа. Наадамд очоод хүн хүний морь унаад л явдаг байлаа.1972 онд Ханддоржийн улаан морь, Магван гуайн хүрэн хязаалан, Сүхбатын хээр даагыг унаж гурвууланг нь түрүүлгэж байлаа. Тэгээд тэр жилээ 16 даага сургаж сургуулийн эмнэг сургалтын аварга болсон.
-Аргагүй л адуучин аавын хүү байна даа. Тэр үеэс л хурдан моринд дурлах болсон уу?
-Тэгэлгүй яахав. Уралдах гээд мордож байгаа морьдыг хараад яаж давхихыг нь хэлчихдэг мундаг уяач болно гэж мөрөөддөг байлаа. Намайг уяач болоход Доржпалам ахын нөлөө их байсан шүү. Хүүхэд гэж голохгүй зааж зөвлөнө. Өөрөө ч мундаг уяач. Олон морь нь суманд айрагдсан. Нэгдлийн адуунаас хээр голдууг сургаж уядаг. Тэр бүгд нь давхидаг байсан юм.
-Сайн уяач болох гэж байгаа хүү хэзээнээс хүлэг сойж эхлэв?
-1976 онд 16 настай сайн дураараа малчин болоод нэгдлийн адуунаас улаан үрээ, сартай хүрэн даага хоёр авч сургаад өөрөө уяж, өөрөө унаад сумандаа хоёр айраг хүртэж байлаа. Эсгэлтэй хүрэн дааганы эх нь эмнэг их догшин хээр гүү байсан юм. Хүмүүс дийлэхгүй алдана гээд дооглохоор би дотроо “уяж түрүүлгэнэ дээ” гэж боддог байлаа.Тэгээд түүндээ хүрч айрагдуулсан. Хойтон жил хоёр үрээгээ уяж улааныг нь аман хүзүүдүүлж, хүрэнийг нь зургаалуулчихаад цэрэгт явсан. Халагдаад ирэхэд Доржпалам ах хээр үрээ бэлгэнд өгч, өөрийн унаган хээр үрээтэй хоёуланг нь уяж нэг хэсэг сайхан наадсан.Анх уяад Дархан-Уул багийн өдөрлөгт давхиулсан хоёулаа хадуураад.Мануустайн наадамд уралдсан нэг нь түрүүлж нөгөөх нь гуравлаад, сумын наадамд уралдаж унаган хээр нь түрүүлж бэлэгний хээр таваар давхиж байсан. Түүний дараа унаган хээр нь шүдлэндээ түрүүлж, хязааландаа аман хүзүүдээд, соёолондоо бас түрүүлсэн.
-Бэлэгний хээрийг дахиж уралдуулаагүй юм уу?
-Бэлэгний хээр нь гурван жил дараалан таваар давхисан. Тэр хоёр хээр адуу намайг их зүйлд сургахын зэрэгцээ олон баярлуулсан буянтай хүлгүүд. Одоо тийм хоёр адуу байвал мөн ч олон түрүүлгэнэ дээ гэж хааяа боддог юм.
-Бахтай наадмаас дурсамжаасаа хуваалцаач?
-1985 онд нэгдлийн 30 жилийн ойгоор хүрэн шүдлэн түрүүлж, хүрэн соёолон аман хүзүүдэн, хээр морь, ороо буурал хоёр маань түрүүлэн дээлэндээ батгахгүй хөөрч тэр наадмын хамгийн хүндтэй хүнээр яригдаж байлаа. Хойтон жил нь Яруу сумын харьяат найз Базаргүр ирээд хээр морь, хүрэн үрээ хоёрынхоо нэгийг нь өгчих гэж шалаад гурав хонохоор нь унаган хээрээ өгсөн. Очоод хоёр түрүүлсэн гэнэ лээ.
-Авч үлдсэн хүрэн нь яаж давхисан бэ?
-Хүрэн үрээ хязааландаа аман хүзүүдэж, соёолондоо түрүүлээд нийлснээсээ хойш нэг айрагдаад байхад нь боохой хүртчихсэн. Хүний хийморь лундаа дээшээ байхаар тэгдэг юм уу нэг үед уясан бүхэн давхидаг байлаа. Нэгдлээс далиу сартай хүрэн шүдлэн авч уяад бага гурван насанд айрагдуулж байсан. Мөн манай аав дүүд өгсөн Сувдаа хээр морь их сайн давхисан. Булгаагаас хээр алаг морь авч их сайн давхиулсан.
-Аймгийнхаа баяр наадамд оролцдог уу?
-1997 онд хамгийн анх унаган саарал үрээгээ, Өлзий-Очироос авсан шар хээр хоёртой авч очин аймгийн наадамд айрагдуулж байлаа. Дараа жил нь Өлзий-Очирын хээр морь аман хүзүү, шар хээр тав, саарал үрээ дөрөв,хул алаг аман хүзүү, хээр даага айрагдаж нэг жил аймгийн наадмаас ах дүү нар нийлээд долоон айраг хүртэж байсан юм. Яг миний өөрийн хувьд аймгийн наадмаас хоёр түрүү, 13 айраг авсан. 2007 онд хавчиг хээр азарга түрүүлгэж, түүнээс хойш хоёр жил айрагдуулсан. Мөн Цэнгэл гэж залуугаас хээр даага аваад аймагт түрүүлгэж байлаа.
-Таныг ах дүү Алдартууд гээд байсан. Тэр ямар учиртай юм бэ?
-Би эхээс дөрвүүлээ. Гурав нь хүү юм. Аймгийн Алдарт уяач Батмөнх, сумын Алдарт уяач Мөнхбат бид гурав нэг эхийн хүүхдүүд. Түүнийг хэлж байгаа юм.
-Цус сэлбэнэ гээд гаднаас адуугаа нэлээдгүй авдаг болсон сурагтай. Та наймаа хийж байна уу?
-Сайнхансамбуу Яруугийн гол дээр баяр хийхэд нэг хүн адуу зарж байсан юм. Тэндээс нь харж байгаад аятайхан толгойтой хээр халзан үрээ авсан. Хойтон жил нь уяад сумандаа айрагдуулаад азарга тавьсан. Одоо гарсан төл болгон нь давхиж байна. Өнгөрсөн жил манай найз Пүрэвдорж Хэнтий аймгийн Галшар сумаас халтар, хүрэн халзан хоёр үрээ авчирч өгсөн. Хүрэн халзан нь суманд айрагдсан. Халтар энэ жил уягдаж байгаа.
-Залуучууд морь их сонирхож байна гэлцэх юм. Тэдний талаар ямар бодолтой явдаг вэ?
-Сүүлийн үеийн залуучууд адууг үнэхээр сайжруулж байна.Сайн адуу авчирч сайн ч уяж байна.

"Тод магнай" сэтгүүл №54