Дүвжирийн Түмэн эх хээр морь

Алдар цуутай түмэн эх Буган халиунаас хойш Хараа голоос тодорсон их морь бол Түнхэлийн Түмэн эх хээр морь юм. Түнхэлийн хээр гэхийн учир нь Түнхэлийн уулсын хормойд тунгалаг уст горхины хөвөөнд босоо төрж, хожим Түнхэл ууландаа ясаа тавьсан байна.
1965 оны үест Түнхэл уулын ард байсан хятад иргэдийн сууринд бэлэвсэрч хоцорсон Ичинхорлоо гэдэг буриад авгай хотруу шилжихдээ гэдгэр Содномцэрэнгийн халтар азарганд хураагдаж явсан тэрэгний хээлтэй гүүгээ уяач Дүвжирт зарсан гэдэг.
Тэр гүүний эр хээр даагыг Зүүнхараагийн хорихоос суллагдаад тэндээ суурьшсан Хэнтийн уугуул гэх “майга” Шарав хурдална хэмээн шинжээд тэрэгний эрлийз морь өгч аваад уяжээ. Тэр хээр даага хавчиг нас хүртлээ уралдахад Мандал хавьдаа гүйцэгдэлгүй хурдалсан гэдэг. Хээр морийг дүнсгэр долоон насандаа өнжөөд найман насанд нийлэхэд Дүвжир буцаан худалдан авчээ. Тэр жил сумандаа аман хүзүүдэж, естэйдөө улсад ирээд 40-н хэдээр давхижээ.
1976 онд 10 настай хурд хүч ид жагссан хээр морийг 65 жилийн ойн уралдаанд нэг уяаны хар морины хамт зуузай холбон барианд ороход нь магнайд барьсан юм. Тэр наадмын уралдааны барианы хөлд улсын Алдарт уяач М.Данзаннямын том хээр морь тасархай түрүүлэн иржээ. Гэвч хурган суун, шогшиж эхэлсэн гэдэг. М.Данзанням:
-Би хээр морио ингээд л түрүүлээд орлоо. За яваад орог, тосъё гээд наадамчдын араар тойроод барианы зурхайд очтол огт танихгүй хоёр морь баригдаж байлаа. Хээр морь маань хургаж шогшоод гурваар баригдлаа. Олон хүнээс үргэж цочоод тэр биз гэж харамсан ярьж билээ. Улсын Алдарт уяач Д.Балжинням:
-Тиймээ. Тэр уралдаанд Данзанням уяачийн хээр морь тасархай ирсэн боловч олон хүнээс хургаж суун, цагдаа нар хашиж хөөн туусаар гуравлуулсан юм. Хээр, хар хоёр морьд маань зуузай холбон нэхэн ирж, дайран гүйцэж барианд орсон. Уг нь хар морь минь түрүүлж буруун талаар хошуу өлгөн зурхайд орсон. Тэр яах вэ. Би залуухан байлаа. Дүвжир уяачийг дагаж, заалгаж явсан цаг. Улсдаа бол аймаг орноо гэх, аймагтаа бол сумаа гэх тул зарга гаргаагүй. Тэр өдөр морь бариач Гомбодорж майханд ирээд “Данзаннямын хээрийг  түрүүлгэе. Та хоёр ухраач” гэж байв. Би хүлээж аваагүй юм. Харин Дүвжир гуай эргэлзэж байсан юм. Тэгээд шар хөдөлж, “орой даагаа харъя” гэв. Халиун даага маань хол тасархай түрүүлж ирлээ. Би дотроо хар морион түрүүлсэн гэж бодож явдаг юм хэмээн бахархан ярьж билээ. Энд маргаан алга. Морь хургана гэдэг бол эцэж цуцаж сууж байгаагийн илрэл юм.
"Монголын хурдан морины домог, түүх" номноос