Билгийн мэлмийт “Цагаан” ДУГАР

Ардын хувьсгалын 38 жилийн ойн баяр наадамд Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сумаас ирсэн хоёр хүрэн үрээ түрүү /соёолон/, аман хүзүүнд /хязаалан/ хурдалжээ. Хүн бүл муутай Сөөнөн нэрээр нутагтаа алдаршсан Гомбын хүрэн адуунуудыг Манал гэгч уяж төрийн наадамд түрүүлгэсэн нь энэ байж. Тэрээр буцах замдаа Эрдэнэ сумын Харзтай Сэрүүн булагийн наадамд хурдан хүрнүүдээ мордуулж дахин түрүүлгээд наймаалцахаар болжээ. Ингээд соёолонд түрүүлсэн хүрэн азаргыг нь С.Гэсэрваань, хязааланд аман хүзүүдсэн хүрэн азаргыг нь Баянбараатын Лувсандорж авч /зарим нь наадмаас өмнө их сунгааны үеэр авсан ч гэдэг/ гурван жилийн дараа 1962 онд Төв аймгийн Сэргэлэн сумын харьяат, Манлай уяач Лхан-Аажавын Дамдин 1500 төгрөгөөр  худалдан авчээ.
Үүнээс хойш Манал улсын баяр наадамд ирж уралдуулаад, буцахдаа хөтөлж ирсэн үрээнүүдээ тэр хавиар нь зарчихдаг болж. Нэгэн удаа С.Гэсэрваанийн хүрэн азаргатай угшил нэгтэй хэмээн хүрэн азарга үлдээсэн нь хүмүүст гологдож, хэд хэдэн ч эзэн солиодохож. Харсан хүн болгон л чамлан “Гэсэрваанийн хүрэнгээс хийцээр өөр, уяад ч сайн давхихгүй юм байна” гэсээр нэгдлийн сүрэгт нийлүүлчихсэн байхад нь  Дугар уяач шинжиж таниад өөрийн болгон авчээ. Энэ бол 1963 он буюу Төв аймгийн 40 жилийн ойн жил юм. Тэрээр гологдсон хүрнээ уяж, аймгийнхаа ойд  11-ээр давхиулаад, дараа жил нь сумын баярт аман хүзүүдүүлэн, 1965 онд Баяндэлгэрт айрагдуулж, 1966 онд Эрдэнэ сумандаа түрүүлгэжээ. Ийн Дугар уяач өөрийн эрдэм чадлаар голсоны голыг гогдож, шилсэний шилийг эргүүлж чадсан байна. 
1967 оны АХ-ын 46 жилийн ойн баяр наадамд Дугар уяачийн “шидийг нь ургуулсан” хүрэн азарга аман хүзүүнд хурдалж, дараа жил нь түрүүлэн түмэн эхээ дуудуулсан  билээ.
“Цагаан” Дугар уяачийн ийн хүлэг таньсан түүх ганц нэгээр тогтохгүй. 1960-аад оны үед Хэнтий, Сүхбаатар чигээс ирсэн тэрэгний цагаан морийг шалсаар байж аваад хавар Майн нэгний баяраар хол түрүүлгэн шуугиулж байсан гэдэг. Танигдахгүй болтлоо хувирсан цагаан мориндоо олны хэл ам хазгай тусаг гэсэндээ харуулалгүй мордуулахад цагаан морь өнгөлсөөр түрүүлж. Наадмыг үзэж суусан нутгийн хөгшчүүл “Нөгөө “цагаан” Дугар золигийн чинь хийж байгаа ажил” гээд хөхрөлдөж байсан гэдэг.
Ийн тэрэгний морийг түмэн эх болгон цоллуулсан Дугарыг нутгийнхан “нүд сайтай” гэцгээдэг байсан агаад үнэхээр ч хурдан морь шинжиж танихдаа гаргуун, дээр нь нямбай уяатай тэрээр хүүхэд залуусыг бага хэмээн гололгүй өөрийн мэдсэн дуулснаа хуваалцдаг байсан хэмээдэг. Тухайн цагтаа Эрдэнэ сумын нэрийг тахалж явсан Ичинхорлоо, Сэдванжил, Ваагийн Цэгмид нарын уяачидтай нэг голд зусаж хамт морь уядаг байсан Дугар уяачийн морь таних эрдэм өөрийн нутаг хошуугаар тогтохгүй алдаршэнн. Улмаар Галшар, Баянжаргалан, Нялга, Боржигон зэрэг хурдтай нутгийн уяачид Дугар гуайг зорин ирж зөвлөлдөг байсан гэнэ лээ.
Олон бүгээн адуу айрагдуулж нутгийн олноос “Цагаан” нэрийг дуулсан Дугарын шинжиж таньсан “гологдсон” хүрэн азарганы төл шарга азарга сумынхаа баяр наадамд таван удаа түрүүлсэн бол шаргын төл Бага шарга сумын наадамд дөрөв, Бага шаргын төл Цогтсайханы халиун мөн дөрөв түрүүлжээ.

"Тод магнай" сэтгүүл. Төв аймгийн Баян, Баянжаргалан, Эрдэнэ сумдын тусгай дугаар