Аймгийн алдарт уяач С.Хишгээ: Миний адуу хаана ч хэний ч хүлэгтэй уралдах чадвартай адуу
- Таныг Эрдэнэтийн адуу сайжрах үндсийг тавьсан гэлцэх юм билээ. Ер нь хэдий үеэс эхэлсэн бэ?
- Би чинь Алтанбулагийн ХАА-н техникум, ХАА-н дээд сургуулийг мал зүйч мэргэжлээр төгссөн хүн. Сургууль төгсөөд Сэлэнгэ аймагт ажиллаж байхдаа хил дагуух Орос, Буриадын адууг хараад монгол адуутай цус сэлбэвэл сайхан биетэй хурдан адуу гаргаж болох юм гэдэг анх орж ирсэн юм.
Жаргалантын морин завод, морин тойруулгын адуунууд ид хурдан байсан үе л дээ. Тэгж байгаад 1975 оноос үржил селекцийг сонирхон хурдны угшилтай адуу гаргаж авахаар зориг шулуудсан. Оросоос Будённы, Доно үйлдрийн азарга оруулж ирээд гарсан эрлийз үрээнүүдээ Булган, Эрдэнэт хотод үржүүлэх болсон юм. Ингэж л үржил селекцийн ажлын эхлэлийг тавьж байлаа.
-Тийнхүү гаргаж авсан шинэ монгол адууны үр төлөөс хаашаа хаашаа гаргасан бэ?
-Өө тэгэлгүй яахав. Найз нөхөддөө бэлэглэсэн. Зарим нэгийг нь зарж, сольж цус сэлбэсэн. Жишээлбэл Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараад хоёр азарга, таван гүү, Хөвсгөлд нэг азарга, хоёр гүү, Архангай, Хэнтий, Дорнод, Говь-Алтай, Өвөрхангай, Төв аймаг руу тав арваар нь зөндөө явуулсан даа. Эрдэнэт Булган хавиар бол их тараасан. Тэр хүмүүс цааш нь яаж хольж сольсон юм мэдэхгүй байна. Ер нь бол энэ хавиар миний адуу их тарсан шүү. Миний адууны хольцгүй адуу байхгүй гээд хэлчихвэл нэг их буруудахгүй байх.
-Энд тэнд очсон хэр давхиж байна. Сураг ажиг тавьж байх юм уу?
-Сүүлийн үед өөрийн уясан хүлэг хэр хурдлах бол гэхээсээ хүнд очсон морьд хаана яаж давхиж байна гэдгийг л сонирхдог болж дээ. Хурдан морь судлаач, сэтгүүлч Шарын Ганхуяг “Аранжин тоостой хүлгүүд” номондоо миний адууг “Хишгээ адуу” гэсэн нь үржил селекцийн ажлыг минь үнэлэн, цаашид адууныхаа чанарыг улам сайжруулах урам зориг өгсөн. Хамгийн сүүлд гэхэд л адуугаа Англи цустай сэлбэж анхныхаа төлийг аван ихэд урамшаад байгаа.
-Таны гаргаж авсан адууны онцлог давуу тал нь юу байна?
- Цэвэр монгол адууг бодвол арай товируун. Цэвэрхэн гоёмсог талдаа юмуу даа. Мөн ойрын зайнд илүү хурдална. Уналгаа эдэлгээ, уяа сойлгыг нь зөв тааруулбал хаана ч хэний ч хүлэгтэй уралдах чадвартай тийм л адуу даа.
-Таныг удам дамжсан уяач гэж сонссон. Уяаны эрдэмд хөтөлсөн хүн таны аав уу?
-Тэгэлгүй яахав. Багаасаа аавынхаа морь уяхыг харж уяаны арга ухаанд суралцаж байлаа. Хурдан моринд томдоод эхэлмэгц 1960 оноос бие даан уях болж 1961 онд Түшиг, Цагааннуур сумын наадамд их нас айрагдуулан, соёолон түрүүлгэж байлаа.
-Сайн багшийн шаггүй шавь байж?
-Аавынхаа захиас бүрийг дагасных биз дээ.Сүүлийн үед байгал цаг уур өөрчлөгдөн, уламжлалт уяаны арга барил өөрчлөгдөхийн хэрээр өөрөө өөртөө л багшлахаас өөргүй болж байна даа.
- Хэдий өөрчлөгдсөн ч гэсэн. Аавын тань сургааль, зөвлөгөө хэрэг болох үе байдаг л байлгүй?
- Аав минь “хурдан морины хөлийг нь л хайрлах хэрэгтэй. Сайхан ажнай хөл муудвал нисдэг байсан ч хэрэггүй болж байгаа юм” гэдэгсэн. Тиймээс одоо хүртэл морины хөлийг доголгох вий хэмээн болгоомжилж уяаны ажлын дараа ажуухан хөдөлгөдөг.
- Цаг хатуу үед уяа морьдоо хэрхэн дарга даамлуудын нүднээс аргалдаг байв даа?
- Тухайн үед нэг өрхөд хоёр толгой адуу л ноогддог байсан. Ийм байхад алийг нь уяж, алийг нь унах билээ. Адуугүй айлуудад гуйж тоолуулаад шагналд нь нэгийг нь өгнө. Тэр нь баригдвал хураалгадаг байлаа. Тэгээд л малчин хүний нэр дээр голдуу хурдан морио уядаг байсан даа.
-Монгол хүн монголоороо байх эрхгүй тэр цагийг бодвол одоо сайхан болж дээ. Магнай тэнийлгэсэн баяр наадмынхаа дурсамжаас хуваалцаач?
-Миний унаган хээр соёолонг зээ хүү Тэмүүжин маань уяад бид хоёр 2008 онд Булган аймагт болсон олимпийн аварга Н .Түвшинбаярын мялаалга наадамд очсон юм. Гэтэл яг гарахын өмнө нь зээ маань надаас зөрсөөр байгаад хөлс авчихлаа. Би дийлэлгүй “Энэ олон уяачдаас зовж байна. Намайг л ийм юм хийж байна гэнэ шүү дээ” гэлээ. Удсан ч үгүй Манлай уяач Д.Чулуунбат “өвгөн ноён ёстой нууц юмаа хийж байх шив дээ” гээд намайг цаашлуулахад нь “би биш хүү” гэлтэй биш “тиймээ” гэчихээд “хэлээгүй юу” гээд хүүгээ нудраад авлаа. Хүү ч “зүгээр, зүгээр түрүүлнэ” гэж байна. Гэтэл газар газраас хурд цугласан дуулиантай аваргын наадамд хээр соёолон маань түрүү магнайд хурдалсан. Ийм л сонин түүхтэй түрүүлж УАЗ-469 машинаар шагнуулан бид хоёр баярлаж билээ. Тэгэхэд л зээ хүүгээ их тоосон шүү.
-Удам залгасан шаггүй уяач төрөх нь ээ?
- Удам маань миний үед л уяачаар тасрахгүй болсон. Миний хүү аймгийн Алдарт уяач Х.Жаргалсайхан, хүргэн Л.Хишигсүрэн нар маань миний бий болгосон угшлыг үргэлжлүүлэн өсгөн уяа сойлго тааруулж байна. Мөн зээ хүү Тэмүүжин маань одооноос бие даан морь уяж байна. Ирэх жил дээд сургуулиа дүүргэх юм. Тэгээд л би нэг мөр амрах байх.
- Уяан дээр хагас зууныг үдсэн уяач олон сайхан хүлэгтэй байсан байлгүй. Онцлоод дурдвал?
- Тавь гаруй жил хийморьлог энэ амьтныг дагасных хол ойрын том жижиг олон ч наадмаас хишиг хүртсэн. 60-70-аад онд хүний нэр дээр уралдуулж байсныг оруулахгүйгээр зөвхөн өөрийн нэр дээр авсан 20 гаруй түрүү, 30 гаруй айраг байна. Намайг өдий зэрэгтэй явах урам өгсөн сайхан сайхан хүлэг олон байлгүй яахав. 1960-аад онд Сэлэнгийн Зүүнбүрэнд Нийгмийн хүрэн гэж Сэлэнгэ даяар цуутай хурд байсныг миний халтар морь анх дийлж түрүүлэн баярлуулж байлаа. Монгол улсын Алдарт уяач Пүрэвжал панзаас авсан хар азарга, унаган хонгор морь, олимпийн аварга Н. Түвшинбаярын мялаалганд түрүүлсэн хээр соёолон гээд дурьдвал олон бий.
- Удам дагасан уяач моринд шимтэгч залууст сургамж хайрлаач?
- Өвөө, аавын яриагаар дээхэн үеийн уяа их нарийн дэгтэй байж. Тэр нь цаанаа их утга учир агуулдаг байсан гэдэг. Уяагаа зөв зүгтээ татах, зөв өдрөө морио барихаас эхлээд бусадтай үг сөрөх, хэл ам хэрүүл тэмцэл хийхийг хүртэл цээрлэдэг байлаа. Бидний үеийг бодвол сүүлийн үеийн залууст илүү өргөн боломж нөхцөл бүрдэж байна. Түүнийгээ бүрэн дүүрэн гол нь зөв ашиглах хэрэгтэй. Гагцхүү эзэн хүн өөрөө хичээж зөв хөдөлмөрлөж чадвал амжилтанд хүрдэг гэдгийг санан, нэг гаргасан алдаагаа давтахгүй байх хэрэгтэй.
- Баярлалаа. “Хишгээ” угшлын адуу улам сайжирч унага бүхэн нь босоо төрөх болтугай.
А.Энхжил
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- Даваа, 11:59 минут Уяач Ц.Батсайхан: Гэсэрваань гуай тарган ирэн дээр…
- 3-р сарын 27 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 3-р сарын 27 -нд МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна