Шанхын хурд хулантай холбоотой юу

Одоогоос гурван жилийн өмнө Өмнөговь аймагт Говь-Шанхын хурдыг тодруулах говийн бүсийн аймгуудын хурдан морины уралдаан зарлагдаж, их гантай байсан ч 1999-08-20 -нд уг уралдааныг Цогтцэций суманд зохион байгуулахад Төв, Сэлэнгэ, Дундговийн тэжээлтэй морьдыг ачиж ирээд гол гол насны түрүүг аваад буцсан юм.
АзаргандТөв аймгийн Баянцагаан сумын Жамбалсүрэнгийн хүрэн, их насанд Дундговийн Эрдэнэдалайн Гомбо-Очирын саарал, соёолонд Улаанбаатар Налайх дүүргийн Сундуйжавын зээрд тус тус түрүүлж,  бүсээс Өмнөговь аймаг  10 айраг,
Улаанбаатар дагуул хоттойгоо 4 түрүү 7 айраг, Төв 1 түрүү 3 айраг, Дундговь 1 түрр 3 айраг, Дорноговь 2 айраг авч байлаа.
Говийн бүсийн уралдаанд гангийн хүндрэлээс болоод ч тэрүү үндсэн зорилтдоо хүрээгүй бололтой. Гэвч Шанхын хурдыг тодруулан судлах зорилготой “Монгол адуу” нийгэмлэгийн судалгааны төвийн захирал доктор профессор Г. Цэвэгмид тэргүүтэй хэсэг эрдэмтэд Говь-Шанхын хурд төсөл боловсруулаад ажиллаж байгаа нь нэн сайшаалтай хэрэг юм.
Тэд судалгаандаа энэ угшил адуу Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын Шанхын хэц, Ширээ шавагтай, Цогт овоо, Манлай, Ханхонгор, Баян-Овоо, Булган сумдад Төв, Дундговийн өмнө талын захын сумдад тархсан хийгээд ер нь уг адууг тал бүрээс нь судлахыг зорилгоо болгожээ.
Тэр мөн Шанхын хурд хулантай холбоотой эсэхийг судлаж байгаа нь их сонирхолтой байна.
1949 онд Өмнөговь аймгийн Манлай сумын их уяач Ц. Занданбал агсан Жаргалантын морин заводоос До нэртэй эр унага, авчирч үржүүлсэн баримт олсон нь монголчууд адууны цусыг сайжруулахад ямагт анхаарч газрын хол, ойрт саатаж байгаагүйг харуулж байна.
Өмнөговьчууд нутаг залгаа Өвөрмонголоос 1976 онд араб үүлдрийн бор азарга авчирч байсан төдийгүй, Төв аймгийн Сэргэлэн сумын их уяач Донойн Сундуй болон Баянжаргалангийн Алдарт уяач Данзаннямын хүрэн азарганы үр төлийг авчраад сүрэг сайжруулж байсан нь тогтоогджээ. Бас нэг сонирхолтой баримт олдсон нь Германы бизнес эрхлэгчдээс Монгол улсын Ерөнхий сайд Амарт бичсэн захидалдаа Хятадын Шанхай хотын морин тойруулгад Шанхын хурдуудаас худалдан авч уралдуулахыг хүссэн хүсэлт байлаа. Энэ нь зөвхөн нутгийн ойрыг бодсон бус уг адууны хурд, хүчийг үнэлсэн хэрэг биз.
Сэцэн хан аймгийн Ахай гүний буюу Дархан уулын хошууны их уяач Онон мөр Хаван, Өмнөговийн Цэцэн Хайрханд, Ширээ шавагтайд ирж бүтэн жил нутаглаад буцсан нь зүгээр нэг говийг сонирхоод буцсан нь юу л бол ... Шанх адууг сонирхон судалж, арилжаа солилцоо хийж байсны өөр нэг хэлбэр бус уу.
Судлаачид мөн Хэнтийн Галшар удмын хурдаар нутгийн адууг сэлбэж цус холдуулах ажил бүр дээр үед байсан тухай судалж байна.
Алдар цуутай их хурд Монголын уудам нутагт газар сайгүй түгэн тархсаар л байна.