Аймгийн Алдарт уяач Н.Цэнд: Сангийн аж ахуй бол энд тэндээс ирсэн олон хурд цугларсан газар

Хэнтий аймгийн  Хэрлэн сумын харьяат, аймгийн Алдарт уяач Нэргүйн Цэндийн яриаг хүргэж байна.
-Алдарт хэдий үеэс уяа эвлүүлэх болсон юм бэ?
-Ах нь яг морь мал уяхаасаа урьтаж өөрийнхөө дээд уг гарлыг яримаар байна.
-Бололгүй яахав.
-Миний өөрийн эцэг Магсар гэдэг хүн 1943 онд цэрэгт яваад эргэж ирээгүй хүн юм шүү дээ, нас барчихсан юм.
-Дайнд оролцож яваад амь үрэгдсэн хэрэг үү?
-Тийм. Тэгээд би өвөг эцгийнхээ гар дээр өссөн. Өвөг эцэг минь Гомбын Чойжоо гэж Норовлин, Дадал хоёрт 80 гартлаа морь уяж байсан маш сайн уяач. Зүүн хойд талдаа бол нэртэй уяач. Би эхтэйгээ наашаа нүүгээд, өвөг эцэг маань Дадалын нэгдэлд ороод, тэндээ морь уяж байгаад бурхныхаа оронд явсан. Дадалын миний үеийн болон надаас настай улсууд өвгөнийг дурсаж байдаг юм билээ.
-Өвөг эцгийн тань нэртэй сайн уяачийг батлан харуулах ямар хурдан хүлгүүд яаж давхиж байсан бэ?
-Улаан морио уяж ирээд аймагт айрагдуулж байсан гэдэг. Би бол тэр үед бараг төрөөгүй шахуу байсан болохоор сайн мэдэхгүй. Өөрийнхөө мориноос гадна хүний морийг ч уяж айрагдуулж байсан гэнэ лээ. Амьтан хүн сайн уяач гээд морио уяулдаг байхгүй юу. Одоо энэ аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн эмч Эрдэнэсувдын ээж Оюунчимэг багш гэж тэтгэвэртээ гарсан хүн морийг нь унаж түрүүлгэж байсан гэдэг юм.
-Та хэдий үеэс аймгийн төвд ирж сангийн аж ахуйд ажиллах болсон юм бэ?
-За байз, 1956 онд гэхээр 15 настай ирсэн байх нь. Анхандаа морь мал уях манатай л байлаа. Манайх ер нь адуу мал цөөнтэй байсан айл л даа. Сүүлд айл гэр болсны дараа 1968,69 оны үеэс бараг л унааныхаа морийг элдэвлэж, морь уяж эхэлсэн хүн.  Тэр үед ямар олон наадам байсан биш, шинийн гурванд Догшин хөндийн дов гэдэгт морь, азарга хоёр уралддаг. Тэнд нь 1969 билүү 1970 онд бор морь айрагдуулсан. Тэрнээс хойш жижиг, том наадамд дандаа айрагдуулж байсан даа. 1974 онд аймагт соёолон морь аман хүзүүлсэн. 1974, 1976 онд шиг санаад байна, би хольж сольж байж мэднэ.  Соёолон адуугаа аман хүзүүдүүлснээс хойш 17,18 айраг, гурван түрүү авсан байдаг юм. Даага, хязаалан, азарга гурав түрүүлгэсэн. Би харин морь ердөө айрагдуулаагүй, зургаагаар ч давхиулаагүй. Хамгийн сүүлд 2001 онд азарган соёолон аймагт бараг түрүүлэх алдаад аман хүзүүнд орсон. Хоёр адуу зэрэг ирсэн юм. Морь уясан цагаас өнөөг хүртэл ийм л амжилт үзүүлж дээ. Тэр амжилтаараа аймгийн Алдарт уяачийг 2003 онд авлуу даа.
-Таныг хамгийн олонтаа баярлуулсан буянт хүлгийнхээ талаар яриач?
-Байлгүй яахав. Энд нэг зураг аваад ирсэн байгаа. Энэ халтар азарга бол Баян-Овоо гаралтай адуу. Хязаалан үрээ аймагт гуравт орсон хойно нь би авсан юм. Цагдаагийн байгууллагад ажиллаж байсан Баасанжавын адуу. Баян-Овоод даагандаа замгүй хол түрүүлсэн, шүдлэндээ бол уягдаагүй. Хязааландаа аймагт гурваар ороод, дараа нь надад ирсэн. Соёолонд нь би уяад зургаад оруулсан, хавчиг дөрвөлсөн, долоотой гуравт орсон, наймтай дөрөвт ороод, естэй хөлийг нь аваад дахин уралдаж чадаагүй.
-Халтар азарганы үр төлүүд нь хурдалж байгаа биз дээ?
-Үр төлүүд нь яах вэ, давгүй давгүй. Гэхдээ нэрэлхэж худал хэлээд яахав, аймагт айрагдаж чадаагүй. Жижиг булангийн наадмуудад бол бишгүй орсон, одоо ч орж байгаа.
-Халтар азарганы дараа орох ямар хурдан хүлгүүд байна вэ?
-Түүний дараагаар 1994 онд манайхны Зогоо адууны эцэгтэй хурдан хээр даага түрүүлээд, шүдлэн гуравт ороод, хязаалан замгүй хол түрүүлж байсан. Одоо энэ Энхсүхийн хээр соёолон түрүүлдэг жил хязааланд түрүүлсэн юм. Эднээс гадна айраг цагаанд орж байсан адуунууд бий л дээ, тэр бүгдийг яриад яахав.
-Та ер нь голдуу аймагтаа наадчихдаг байсан уу?
-Өндөрхааны сангийн аж ахуй гэдэг чинь аймгийн харьяанд байсан юм чинь энд л наадалгүй яахав. Бэрхэд очиж уралдах гээд явж байгаад хөөгдөөд ирж байсан түүхтэй. Хожим том наадмуудаар очиж байсан ч айраг цагаанд оруулж чадаагүй ээ. Дэлгэрхааны Өвгөн ноёны наадамд очиж байсан болохоос морь айрагдуулаагүй.
-САА хавийн адуу хурдан хурц байдаг нь юутай холбоотой вэ?
-Манай Өндөрхааны Сангийн аж ахуй бол үхрийн бөөр шиг энд тэндээс ирсэн олон хурд цугларсан газар юм шүү дээ, нэгд. Энэ урдаас Галшар, Баянхутагийн чиглэлээс улсууд ирж морь мал авч л байсан. Хоёрт гэх юм бол манай аймгийн төвийн зүүн талд тэр аяараа тарианы газар, хойшлоод ирэхээр Бадрах хишигийн хөндий гэдэг чинь бас бага зэргийн тариатай газар байна. Бага адуунууд тарианы шимээр, сайхан хурдан байдаг байх. Гуравт, Галшар нутгийн адуунууд манайхнаар ирж, түүнтэй нийлүүлж байсан тал бий байх. 1980-аад оны эхээр юм болов уу Цэдэвхүү гэдэг хүн  халзан даага аймагт түрүүлгэсэн юм, одоо цуваан дээрээ байгаа л байх. Галшарын Мордоо засгийн халзан азарга гэж аймагт 60-н хэдэн онд айрагдсан азарганы үр хонгор халзан даагыг Цэдэвхүү авч байсан байхгүй. Тэр цусны азарганы гүүнээс л гарсан юу болов уу гэж би багцаалдаг юм.
-Ер нь сангийн аж ахуйн хурдны оргил үе хэзээ байсан бэ?
-1970-аад оны сүүлээс 1980 он бараг 1990 он хүртэл байсан. 1986 онд миний халтар азаргыг түрүүлэхэд манай сангийн аж ахуйн харьяаны Дарьбазарын бор орж, Бажаагийн будан азарга аман хүзүүлж, Сэдээгийн халиун азарга дөрөвт, тавд бас л манайхны азарга орсон доо. Би бас мартчихаад байна. Тэрнээс хойш азарга бол нэлээн орж байсан шүү.
-Өвгөөс тань уламжлагдаж ирсэн морин эрдэнийн уяаны ажлыг танаас өвлөж авч үргэлжлүүлж буй ямар хүн байгаа вэ?
-Миний хүү Соронзонболд гэж бий. Хүү морь уяад тосгоныхоо наадамд морь, хязаалан хоёр айрагдуулсан. Соронзонболдын ах нь Жамбаа гэж хүү бий. Өөрөө уяхгүй ч морьд нь аюулын давхидаг, Бэрхэд тэрний нэртэй хязаалан азарга түрүүлгэж байлаа. Нэг цавьдар морь бас л жижиг наадмуудад 10 гаруй түрүүлж, айрагдсан. Соронзонболд маань л ер нь голлож уяж байна, Би ч хажуу хавирганаас нь зааж зөвлөж байдаг юм.
- Хурдан тууртын босоо цагаан хийморь таныг болон танай үр хүүхдүүдийг өнө мөнх ивээх болтугай гэсэн ерөөлөөр ярилцлагаа өндөрлөе.
-За баярлалаа. Ерөөл бат орших болтугай.
"Тод магнай" сэтгүүл