Сумын Алдарт уяач П.Дугар: Идэрмэгийн таван хурдан азарганы нэг нь миний хүрэн
А.Тэлмэн
2016 оны 4-р сарын 11 -нд
Хэнтий аймгийн Батноров сумын уугуул, сумын Алдарт уяач Паламын Дугар гуайн яриалцлагыг уншигч танаа хүргэж байна. Тэрээр 1939 оны 9 сард Баян-Уулын ард Эрээн гэдэг газар төржээ.
-Уулзсан зочдын маань ихэнх нь удам дамжсан уяачид байна. Таны өвөг дээдэс хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулж байв уу?
-Манайханд надаас өөр морь мал уядаг хүн байгаагүй ээ. Би л багаасаа Чүлтэм, Нямын Ногоон Самбуу зэрэг хүмүүсийн морийг унаж Баян-Адрага, Батширээт, Биндэр зэрэг сумдын наадамд уралдаж байлаа. Аймгийн наадамд ч явж л байсан. Чүлтэм гуайн морийг унаж Биндэр, Баян-Адрагад түрүүлгэж байлаа. Намайг түрүүлж ирчихээд асар тойрч байхад аман хүзүүний морь ирээгүй байсан гэдэг юм. Тийм л хурдан морь байж. Манай Идэрмэг сумын Холцруу хэмээх Жирмээгийн адууны угшилтай гэдэг байсан санагдана.
-Тэгвэл уяачийнхаа гарааг хэзээнээс эхэлсэн бэ?
-1960 хэдэн онд Идэрмэг, Батноров хоёр сум нийлэх үеэс л морь уяж эхэлсэн дээ. Түүнээс хойш одоо хүртэл тасралтгүй уяж байна. Анх Галшар удмын хүрэн азаргыг “морьт” Батсүх гэдэг хүнээс авч байлаа. Идэрмэгийн нэгэн үеийн таван сайн азарганы нэг л дээ.Пелчирийн халиун, миний хүрэн, Доржийн хээр, Бадамхоролын хүрэн, Сампилын ухаа гээд нэгэн үеийн сайн адуунууд байсан юм. Миний хүрэн азарга гэхэд л арваад айрагдсан адуу. Би аймагт уяж очиж кино зурганд хүртэл орж л байлаа.
-Нэгэн үеийн таван хурдан азарга байсан гэдэг нь хэдэн оны орчим гэсэн үг вэ?
-1980 хэдэн оны үе л дээ. Миний хүрэн азарга 20 нэлээд гарч байж үгүй болсон. Хүрэн азаргаа би соёолонд нь хүнээс аваад хавчигт нь сумын 30 жилийн ойгоор таваар давхиулж байсан. Тэр жил бас бор хязаалан айрагдсан.
-Хүрэн азарга үр төл сайтай адуу байсан уу?
-Төл сайтай сайтай, олон сайхан хурдан буян хайрласан даа. Заримаас нь унаач хүүхдүүдэд өгсөн. Миний морьдыг Идэрмэгийн Яндагийн жаалууд унадаг байсан юм.
-Толин хүрэн гээд хурдан морьтой байсан гэсэн. Хүрэн азарганы төл үү?
-Тиймээ. Эх нь хээр халзан гүү байсан.Томоо сартай хүрэн унага гарсан манай нутгийн Арцат гэдэг өвгөн “энэ чинь их хурдан адуу болох юм байна. Би Толин хүрэн гэж нэр өгье” гэсэн юм. Унага байхад нь шүү дээ. Би жаахан эмээгээд “нэр нь ахдахгүй юу” гэсэн. “Давгүй ээ давгүй Толин хүрэн гэж нэр өгнө” гээд тэгээд л өвгөний хэлснээр нэрлэсэн.
-Буурлын нүд алдаагүй л байж?
-Тэгсэн тэгсэн, хөөрхий. Толин хүрэн маань 15,16 хүртлээ уралдахдаа айргийн таваас салаагүй адуу. 16-тайдаа нэг удаа арав гаргаж давхисан байх. Тэгээд 25 хүрээд талийсан даа.
-1960-аад оны үеэс хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулах болсон гэсэн. Хамгийн анхны айргаа хэдэн оны наадмаас хүртэж байв?
-Зогоо Дашийн адууны удамтай манай өөрийн хул алаг шүдлэн байсан. Тэрийгээ л анх уяж байлаа. Зогоо Даш гэж хуучин Идэрмэгийн сайн адуутай хөгшин л дөө. Намайг бага байхад нь Даш гуай нэг охин даага бэлэглээд түүнээс нь олон хурдан буян гарсаан. Хэдэн сайхан цагаан гүү гарсан. Би тэднийг нь алж идэж үзээгүй, арилжиж худалдаж үзээгүй. Бүгд хорь гараад л үхдэг. Яс сайтай, сайн адуунууд байсан.
-Уяачийн гараагаа эхэлсэн алаг үрээний эх нь Зогоо Дашийн адууны угшилтай. Харин эцэг тал нь танай өөрийн адуу юу?
-Азарбаатар гээд Идэрмэг сумын захиргааны даргаар ажиллаж байсан хүний есөн цагаантай хээр алаг азарга байсан юм. Тэрний төл. Нутгийнхаа Тавын Агваан гэдэг өвгөнөөс мэдэхгүй чадахгүйгээ асуугаад явдаг байсан даа. Тэр Авгаан гэдэг хүн бага гурван насыг айхтар уяна. Уясгаад л уячихдаг хүн байсан.
-Уясгаад аа?
-Тиймээ. Донойн Цэгмид гуай зааж өгсөн гэдэг юм. Манай Идэрмэгийн Хүүдий Жанцан гэж өвгөн надад хүрэн азаргаа уяж байхад хэлж өгч байсан юм.
-Яаж уяхыг тийн нэрийддэг юм бэ?
-“Хөлслөөд л бай. Битгий давхиул, битгий тарла. Харин хөтлөөд жоохон худ хийлгэ” гэж Жанцан өвгөн над хэлж өгсөн. Тэр дагуу нь уясан миний үрээ дунд давхилд гурвалчихсан. Тэгэхээр нь очоод “Одоо яахав” гэсэн. “Одоо наадамд явж болно. Хөлслөөд хөлсийг нь өөрт нь хатаагаад хуурай нэмнээгээр нэмнэж бай.Нойтон нэмнээг нь тэр дор нь авч солиорой. Тэгэхдээ салхи оруулж болохгүй шүү” гэж захиж байсан.Хэлснээр нь уяад Бэрхийн наадамд шүдлэн үрээ гуравт давхиж байлаа. Намайг хөтлөөд явж байхад энэ Батсуурийн аав Сандагдорж гэдэг өвгөн “Энэ үрээ өнөөдөр ирэх үү” гэж асууж л байсан. Тэрнээс хойш миний хүрэн азарга гүйцэгдээгүй ээ.
-Залгамж халаагаа бэлтгэж байна уу?
-Би өргөмөл ганц охинтой хүн. Охин маань бас хоёр охинтой.Зээ нар маань одоохондоо морь унана уу л гэхээс уяж яаж мэдэхэв. Сүүлийн үед нас яваад морио хөлсөлж чадахаа байсан. Энэ жил морь уясан ч үгүй. Уржнан сумынхаа 90 жилийн ойгоор морь уясан наадмын өмнө төмөрт хөлийг ураад уралдуулж чадаагүй. Дараа нь хөл нь гайгүй болохоор нь Бэрхийн наадамд уралдуулж зургаагаар давхиулсан.
-Хэдэн онд сумын Алдарт уяач цол хүртсэн бэ?
-2004 онд байна уу даа. Дандарын Нэргүй бид хэд л цуг авч байсан юмдаг.
-Залуучууд морь уях нь ихэсч байна. Танаас заавар зөвлөгөө авна биз?
-За үгүй дээ. Бидний үеийн уяа одоо цагийн уяа хоёр тэс өөр болж. Морь унана, эдэлнэ гэдгийг орчин үеийн залуус мэдэхээ байсан. Ердөө мотоцикль унаад л давхиад байна. Уг нь унаж эдлэх гэдэг чинь нэг төрлийн уяа засал шүү дээ. Унаж эдэлсэн морь хэр баргийн уяаны ажлыг даваад гардаг. Яваандаа залуучууд ойлгох байлгүй дээ.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Эрүүл энх байж урт удаан наслаарай.
-Баярлалаа. Та бүгдийн ажилд амжилт хүсье.
"Тод магнай" сэтгүүл Хэнтий аймгийн тусгай дугаар
-Уулзсан зочдын маань ихэнх нь удам дамжсан уяачид байна. Таны өвөг дээдэс хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулж байв уу?
-Манайханд надаас өөр морь мал уядаг хүн байгаагүй ээ. Би л багаасаа Чүлтэм, Нямын Ногоон Самбуу зэрэг хүмүүсийн морийг унаж Баян-Адрага, Батширээт, Биндэр зэрэг сумдын наадамд уралдаж байлаа. Аймгийн наадамд ч явж л байсан. Чүлтэм гуайн морийг унаж Биндэр, Баян-Адрагад түрүүлгэж байлаа. Намайг түрүүлж ирчихээд асар тойрч байхад аман хүзүүний морь ирээгүй байсан гэдэг юм. Тийм л хурдан морь байж. Манай Идэрмэг сумын Холцруу хэмээх Жирмээгийн адууны угшилтай гэдэг байсан санагдана.
-Тэгвэл уяачийнхаа гарааг хэзээнээс эхэлсэн бэ?
-1960 хэдэн онд Идэрмэг, Батноров хоёр сум нийлэх үеэс л морь уяж эхэлсэн дээ. Түүнээс хойш одоо хүртэл тасралтгүй уяж байна. Анх Галшар удмын хүрэн азаргыг “морьт” Батсүх гэдэг хүнээс авч байлаа. Идэрмэгийн нэгэн үеийн таван сайн азарганы нэг л дээ.Пелчирийн халиун, миний хүрэн, Доржийн хээр, Бадамхоролын хүрэн, Сампилын ухаа гээд нэгэн үеийн сайн адуунууд байсан юм. Миний хүрэн азарга гэхэд л арваад айрагдсан адуу. Би аймагт уяж очиж кино зурганд хүртэл орж л байлаа.
-Нэгэн үеийн таван хурдан азарга байсан гэдэг нь хэдэн оны орчим гэсэн үг вэ?
-1980 хэдэн оны үе л дээ. Миний хүрэн азарга 20 нэлээд гарч байж үгүй болсон. Хүрэн азаргаа би соёолонд нь хүнээс аваад хавчигт нь сумын 30 жилийн ойгоор таваар давхиулж байсан. Тэр жил бас бор хязаалан айрагдсан.
-Хүрэн азарга үр төл сайтай адуу байсан уу?
-Төл сайтай сайтай, олон сайхан хурдан буян хайрласан даа. Заримаас нь унаач хүүхдүүдэд өгсөн. Миний морьдыг Идэрмэгийн Яндагийн жаалууд унадаг байсан юм.
-Толин хүрэн гээд хурдан морьтой байсан гэсэн. Хүрэн азарганы төл үү?
-Тиймээ. Эх нь хээр халзан гүү байсан.Томоо сартай хүрэн унага гарсан манай нутгийн Арцат гэдэг өвгөн “энэ чинь их хурдан адуу болох юм байна. Би Толин хүрэн гэж нэр өгье” гэсэн юм. Унага байхад нь шүү дээ. Би жаахан эмээгээд “нэр нь ахдахгүй юу” гэсэн. “Давгүй ээ давгүй Толин хүрэн гэж нэр өгнө” гээд тэгээд л өвгөний хэлснээр нэрлэсэн.
-Буурлын нүд алдаагүй л байж?
-Тэгсэн тэгсэн, хөөрхий. Толин хүрэн маань 15,16 хүртлээ уралдахдаа айргийн таваас салаагүй адуу. 16-тайдаа нэг удаа арав гаргаж давхисан байх. Тэгээд 25 хүрээд талийсан даа.
-1960-аад оны үеэс хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулах болсон гэсэн. Хамгийн анхны айргаа хэдэн оны наадмаас хүртэж байв?
-Зогоо Дашийн адууны удамтай манай өөрийн хул алаг шүдлэн байсан. Тэрийгээ л анх уяж байлаа. Зогоо Даш гэж хуучин Идэрмэгийн сайн адуутай хөгшин л дөө. Намайг бага байхад нь Даш гуай нэг охин даага бэлэглээд түүнээс нь олон хурдан буян гарсаан. Хэдэн сайхан цагаан гүү гарсан. Би тэднийг нь алж идэж үзээгүй, арилжиж худалдаж үзээгүй. Бүгд хорь гараад л үхдэг. Яс сайтай, сайн адуунууд байсан.
-Уяачийн гараагаа эхэлсэн алаг үрээний эх нь Зогоо Дашийн адууны угшилтай. Харин эцэг тал нь танай өөрийн адуу юу?
-Азарбаатар гээд Идэрмэг сумын захиргааны даргаар ажиллаж байсан хүний есөн цагаантай хээр алаг азарга байсан юм. Тэрний төл. Нутгийнхаа Тавын Агваан гэдэг өвгөнөөс мэдэхгүй чадахгүйгээ асуугаад явдаг байсан даа. Тэр Авгаан гэдэг хүн бага гурван насыг айхтар уяна. Уясгаад л уячихдаг хүн байсан.
-Уясгаад аа?
-Тиймээ. Донойн Цэгмид гуай зааж өгсөн гэдэг юм. Манай Идэрмэгийн Хүүдий Жанцан гэж өвгөн надад хүрэн азаргаа уяж байхад хэлж өгч байсан юм.
-Яаж уяхыг тийн нэрийддэг юм бэ?
-“Хөлслөөд л бай. Битгий давхиул, битгий тарла. Харин хөтлөөд жоохон худ хийлгэ” гэж Жанцан өвгөн над хэлж өгсөн. Тэр дагуу нь уясан миний үрээ дунд давхилд гурвалчихсан. Тэгэхээр нь очоод “Одоо яахав” гэсэн. “Одоо наадамд явж болно. Хөлслөөд хөлсийг нь өөрт нь хатаагаад хуурай нэмнээгээр нэмнэж бай.Нойтон нэмнээг нь тэр дор нь авч солиорой. Тэгэхдээ салхи оруулж болохгүй шүү” гэж захиж байсан.Хэлснээр нь уяад Бэрхийн наадамд шүдлэн үрээ гуравт давхиж байлаа. Намайг хөтлөөд явж байхад энэ Батсуурийн аав Сандагдорж гэдэг өвгөн “Энэ үрээ өнөөдөр ирэх үү” гэж асууж л байсан. Тэрнээс хойш миний хүрэн азарга гүйцэгдээгүй ээ.
-Залгамж халаагаа бэлтгэж байна уу?
-Би өргөмөл ганц охинтой хүн. Охин маань бас хоёр охинтой.Зээ нар маань одоохондоо морь унана уу л гэхээс уяж яаж мэдэхэв. Сүүлийн үед нас яваад морио хөлсөлж чадахаа байсан. Энэ жил морь уясан ч үгүй. Уржнан сумынхаа 90 жилийн ойгоор морь уясан наадмын өмнө төмөрт хөлийг ураад уралдуулж чадаагүй. Дараа нь хөл нь гайгүй болохоор нь Бэрхийн наадамд уралдуулж зургаагаар давхиулсан.
-Хэдэн онд сумын Алдарт уяач цол хүртсэн бэ?
-2004 онд байна уу даа. Дандарын Нэргүй бид хэд л цуг авч байсан юмдаг.
-Залуучууд морь уях нь ихэсч байна. Танаас заавар зөвлөгөө авна биз?
-За үгүй дээ. Бидний үеийн уяа одоо цагийн уяа хоёр тэс өөр болж. Морь унана, эдэлнэ гэдгийг орчин үеийн залуус мэдэхээ байсан. Ердөө мотоцикль унаад л давхиад байна. Уг нь унаж эдлэх гэдэг чинь нэг төрлийн уяа засал шүү дээ. Унаж эдэлсэн морь хэр баргийн уяаны ажлыг даваад гардаг. Яваандаа залуучууд ойлгох байлгүй дээ.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Эрүүл энх байж урт удаан наслаарай.
-Баярлалаа. Та бүгдийн ажилд амжилт хүсье.
"Тод магнай" сэтгүүл Хэнтий аймгийн тусгай дугаар
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- Даваа, 11:59 минут Уяач Ц.Батсайхан: Гэсэрваань гуай тарган ирэн дээр…
- 3-р сарын 27 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 3-р сарын 27 -нд МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна