Эрийн хийморь-Адууны тэнгэр
1999-2000 онуудын хатуухан жилийн өвөл хавар цаг байсан юм уу даа. Тэр жилүүдийн өвлийн зуд турхан хатуу ширүүн нүүрээ байгалийн аясыг даган нүүдэллэдэг малчин ард түмэнд маань хайр найргүй хүртээж манай аймгийн нилээд хэдэн сумдын малчид адуучид Тосонцэнгэл сумын нутгаар оторлон байсан цаг. Тухайлбал тус сумын 3-р багийн нутаг болох Асгат, Тээлийн эхээр Галт, Жаргал, Шинэ-Идэр сумдын малчид оторлон байсан үе юм.
Моринд дуртай монгол хүний зан ч юм уу, аль эсвэл угаасаа адуу гэдэг амьтны салхины үнэр, хийморь нь тийм байдаг юм уу аль нь ч бол. Галтын Дарамбазар гэж ихээ олон адуутай хүн Асгатын эхээр оторлон өвөлжиж байгаа хэмээн чих дэлсэж байлаа. Чих дэлсэхдээ хурдан сайн моринд гар татдаггүй нэгэн гэнэ. Адуу мал их өсгөсөн сайн морийг үнэлж авдаг “панз” хүн юм гэнэ гэлцээд л... Гэтэл чих дэлссэн яриа, сургийг бараг баталж байгаа юм шиг хэрэг тэр дороо сум даяар тархав. Тэгсэн Дарамбазар гуай С.Ганхуягийн “Буган халиун” гэж манай сум орон нутагт нэрд гарсан хурдан морийг тухайн цаг үеийнхээ ханшаас нилээд дээгүүр авч Тосон нутгийнхны чихийг дэлдийлгэж, морины хорхойтнууд амнаас ам дамжин шуугих нь тэр.
Шуугихын учир ч бас бий. Дарамбазар гуайн худалдан авсан “Буган халиун“ хэмээх хурдан хүлгийг “аймгийн Алдарт уяач” агсан Дуламын Ням-Очир Архангайн Цэцэрлэг чиглэлээс адууны наймаанд дамжуулан аваад 1995 оны Хөвсгөл аймгийн наадамд соёолон аман хүзүүдүүлээд, 1996 онд хавчиг насандаа дахин аман хүзүүдүүлээд, мөн тэр намартаа Эрдэнэбулган суманд болсон түүхт “Дани” толгойн баяр гэж хийхэд түрүүлгэн, 1998 оны хавар С.Ганхуяг багшид дамжуулан зарж шинэ эзэн С.Ганхуяг багш тэр жилээ улсын наадмыг зорин очиж алдарт Адис авахуйн даваа, Алдар толгойн бэлийн тоосыг сансарт өргүүлсэн улсын наадамд манай нутгаас анхлан уралдсан зартайхан хүлэг байсанд учир байгаа юм.
Харин миний бие Дарамбазар хэмээх сайн малчин, сайн уяач хүнийг анх харсан нь Тосонцэнгэл сумын 2-р багийн нутагт Ар сайр хэмээх газар жил бүрийн хаврын тэргүүн сард зохион байгуулагддаг уламжлалт хаврын уралдаан дээр бараа сүрийг нь харсан юм. Хүүхэд ахуй цагт болоод ч тэр үү нударгатай хар цэмбэн дээл өмсөж, дөрвөн чихтэй зэрлэг булган малгай өмссөн, халх даяар алдартай Далай Чойнхорын уран дархны хийцтэй мөнгөн хэт хутга, бэлээр гангарсан, ширвээ хар сахалтай, өндөр бор хүн, аргагүй л эрийн хийморь адууны тэнгэртэй хүн юм шиг санагдаж билээ. Тэр хаврын уралдаанд Дарамбазар гуай цуут “буган халиун” морь бас нэг сайхан хүрэн морь, хүрэн азарга зэрэг дээд 2 насны 4 адуу мордуулж байсан санагдана. Энэхүү Далай Чойнхор вангийн хошууны уугуул эрдэмт их уяач, хөдөлмөрч адуучин ахтай танилцаж хууч хөөрөх завшаан тэр үедээ надад олдоогүй юм. Тэгсэн харин хожмоо бүр тодруулбал энэ хавар хоёулаа “Дэлтэй цэнхэр” холбооны ажлын дагуу уулзаж танилцан, хууч хөөрөх завшаан гарсан юм. Ингээд Дарамбазар гуайнхаа намтар ажил үйлсийн талаар товчхон дурдая.
Тэрээр 1956 онд Хөсгөл аймгийн Галт сумын Зүрх багийн нутагт төрсөн бөгөөд бага наснаасаа эцэг эхийн хамт мал маллаж байгаад 1974-1977 онд ардын цэргийн албыг бусад монгол эрчүүдийн адилаар нэр төртэй хаасан байна. 1977 оноос төрөлх сумынхаа “Идэрийн Ундрал” нэгдэлд 1992 оныг хүртэл адуу маллан, адууны тэнгэртэй хүн гэдгээ харуулсан байдаг юм. Тухайлбал эдгээр он жилүүдэд “Мэнд сүрэгтэн”, “Аймгийн хошой аварга” адуучин болж 1991, 1992 онд зуун гүүнээс зуун унага бойжуулан аймаг, сум орон нутагтаа үлгэр дууриал болсон адуучин болж байсан. Нэгдэл нийгмийнхээ адууг мянга орчим болтол өсгөн үржүүлж байсан тэрбээр ардчилал зах зээлийн нийгэмд шилжин орсон он жилүүдэд өөрийн адуун сүргээ тууштай өсгөхийг эрмэлзэн хөдөрмөрлөж 1992 оны малын тооллогоор 400 орчим адуу тоолуулан тэр үеийнхээ аймагтаа анхны хамгийн олон адуутан болж байв. Улмаар 2000 оны үест “Мянгат малчин” болж өнөөг хүртэл буянт мал сүргээ өсгөн үржүүлж малч ухаанаа үр хүүхдүүд хойч үеийнхэнд өвүүлхээр хичээсээр явна.
Адуун сүргээ өсгөн үржүүлэхийн зэрэгцээ 1980 оноос эрдэнэт хурдан хүлэг морь уях сойх эрдэмд шамдан суралцаж энэхүү уйгагүй хөдөлмөрийнхөө хүчинд олон сайхан хурдан хүлгээ наадмын торгон дэвжээнд тодруулан 1999 онд “аймгийн Алдарт уяач” цол тэмдгээр шагнагдсан юм.
Дарамбазар гуай сайн адуучин, уяач төдийгүй сайн шинжээч хүн байгаа юм. Өөрийн унаган адуугаар наадахын зэрэгцээ миний мэдэж байгаагаар Түнэл Тосонцэнгэлээс 3 сайн морийг өндөр үнэтэйгээр авч Халхын гурван сумандаа аатайхан наадаж байсан гэдэг. Тэр гурван их насны морьдыг дурдвал дээр өгүүлсэн Тосонгийн Ганхуяг багшийн “буган халиун” мориноос гадна 1999 соёолондоо Түнэлд түрүүлсэн Түнэлийн “аймгийн Алдарт уяач” Зуна голын Эрдэнэчулууны унаган хүрэн морийг, мөн тус сумын нэрт уяач, сумын заан Эрдэнэбат агснаас бас нэгэн хүрэн морийг худалдан авч аймаг сумынхаа наадмын торгон дэвжээнд олон жил тод магнай, торгон жолоо өргүүлсэн байдаг. “Буган халиун” морь Халх гурван сум гэгддэг Галт, Жаргал, Шинэ-Идэр сумдын нутгаар болсон наадамд нэгэн жил зургаан удаа түрүүлж байсан зэрэг нь эр хүний сэтгэлд тод үлдсэн наадмын дурсамж байдгийн дотор Идэрийн голын гүүрний наадам хийж их олон морь уралдахад “Буган халиун” морь, түүний уясан хүрэн морь хоёрыг зайтайхан, аатайхан түрүүлсэн гэж Хөвсгөл аймгийн хурдан морь сонирхогчид наадмаас наадам дамжуулан хуучилсаар суудаг билээ.
Дарамбазар алдартын тухай цухас өгүүлэхэд түүнийг адууны тэнгэртэй, эрийн хийморьтой монгол эр хүн гэдэг нь уншигч абугай танд ойлгогдох бөгөөд “сайн морь эзнээ хайдаг” гэх хэлц буюу халх, хотогойдын олон хурдан буяныг төрийн наадмын дэвжээнд цоллуулан алдаршуулсан монгол эр хүний нүнжигтэй адууны тэнгэртэй эр хүн гэдгийг бичигч миний бие бахархан өгүүлэхэд ийм буюу.
“Дэлтэй цэнхэр” МСУХ-ны ажлын алба Т.Наранхүү
Хөвсгөл аймаг. Мөрөн сум. 2013.05 сар
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- 2024 оны 4-р сарын 15 -нд Уяач Ц.Батсайхан: Гэсэрваань гуай тарган ирэн дээр…
- 2024 оны 3-р сарын 27 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 3-р сарын 27 -нд МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 2024 оны 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна