М.Батцэнгэл: МУ-ын Алдарт уяач Х.Жамбалын адууны угшил манай суманд нэлээд тархсан

Энэ удаагийн ярилцлагын зочин Дорноговь аймгийн Сайхандулаан сумын хийморилог уяачдын нэг “Дулааны хурд” МСУХ-ны нарийн бичгийн дарга, сумын Алдарт уяач М.Батцэнгэл байлаа.

-Танай холбооны “Дулааны хурд” нэрийн утгыг асуумаар санагдлаа. Сумынхаа нэрний хэсгээс оруулаад нэрлэсэн хэрэг үү?
-Манай нутгийнхны тахин шүтдэг Их дулаан, Бага дулаан гэж хоёр сайхан  уул байдаг юм. Энэ Дулаан уулнуудаа л бэлгэдэж, мөн сумын нэрийг оруулж  холбоогоо нэрлэсэн учиртай.
-Нутгийн тахилгат хайрхнаараа нэрлэсэн танай холбооны байгуулагдсан талаар яриагаа үргэлжлүүлье?
-“Дулааны хурд” МСУХолбоо анх 1998 онд  уяачдын санаачилгаар зохион  байгуулагдаж анхны даргаар нь Батцэнгэл миний бие,  2002 оноос  Д.Эрдэнэбилэг, Х.Батбаатар нар ажиллаж байлаа.  2011 оноос эхлэн өнөөдрийг хүртэл манай сумын Засаг дарга Д.Баасанжав ажиллаж байна. Анх 100 орчим уяачдын  бүрэлдэхүүнтэй байгаад улмаар шинэчлэгдэн одоо 70 гаруй  гишүүнтэй үйл ажиллагаа явуулж байна. Өнгөрсөн 2012 онд сумын уяачдын холбооны үнэмлэх, тэмдгийг шинэчилж уяачдад олгосон .
-Танай сумаас Х.Жамбал, Цэрэндэжид гээд хоёр улсын цолтон төрсөн байдаг. Тэднээс гадна аймаг, сумын хичнээн цолтонтой байна вэ?
-Манай сум хоёр сайхан улсын цолтонтой. Аймгийн цолтой Х.Надмид, Г.Ухна, С.Оргой, Х.Баянмөнх, Д.Санжид зэрэг  12 уяач, сумын алдарт уяач 23 хүн байна.
-Сумын статустай буюу сумын уяачдын холбооноос зохион байгуулдаг хэчнээн уралдаан байдаг вэ, жилдээ?
-Сумын баяр  наадам, овооны тахилга гээд жилдээ сумын статустай хоёр уралдаан явуулдаг. Аймгаас эрх авч бүсийн уралдааныг нэг удаа зохион байгуулаад байна. 
-Сумдын уяачид нэгдсэн журмаар энд тэндхийн уралдаануудад явж уралддаг уу?
-Уралдана. Сүүлийн үед манайх нэлээн сайн ийш тийшээ явж уралддаг болсон. Аймаг, бүсийн наадам, мөн энд тэнд болж байгаа бүсийн наадмуудад зохион байгуулалттай оролцож байгаа. Ноднин Хутагтын хурд бүсийн уралдаанд очиж уралдаад тэргүүн байр эзэлж, шилжин явах “Мөнгөн морь” цомыг авсан. Мөн дахиад  “Хүрэл азарга” цомыг авсан. Энэ онд Д.Равжаа хутагтын 210 жилийн ойн баяр наадамд айрагдаж, Өвөрхангай аймагт зохион байгуулагдсан даншиг наадамд Ж.Хоролсүрэнгийн соёолон зургаад хурдаллаа.
-Хэчнээн айраг, түрүүгээр “Мөнгөн морь” цомыг авах вэ?
-Хутагтын хурд, бүсийн  уралдаан дээд нас, дунд, бага нас гэсэн ангиллаар жилд  зохион байгуулагддаг. Өнгөрсөн жилийн тухайд хоёулаа Сайншанд суманд болсон. Оноогоор байр эзлүүлээд Мөнгөн морь, Хүрэл азарга  цомыг олгодог юм. Түрүүлбэл 10 оноо, аман хүзүүдвэл 8 оноо гэх байдлаар эхний 10 дотор орсон морьдод оноо өгч байр эзлүүлж дүгнэдэг. Манайх 22 оноогоор “Мөнгөн морь” цомыг авч байсан.
-Аймгийнхаа хэмжээний уралдаанд түрүүлнэ гэдэг Сайхандулаан сумын уяачид нь эрдэмтэй, морьд нь хурдан байгаа хэрэг. Сумын хэмжээнд яригддаг хурдан хурц адуутай ямар, ямар хүмүүс байна вэ. Хэний адуу толгой цохиж байна вэ?
-Сүүлийн үед идэвхтэй сайн уралдаж байгаа залуучууд их төрөн гарч байна. Аймгийн алдартнуудаас Ж.Бүрнээбаатар, Болоожийн морьд, сумын алдарт уяач Ж.Хоролсүрэн, О.Ганбаатар, З.Мөнх-Амгалан, Д.Батмөнх, Г.Дугар, О.Ганхуяг нарын морьд сайн давхиж, амжилттай явна. Дээрээс нь Монгол Улсын алдарт уяач Х.Жамбал агсны адуунууд энд тэнд зарагдаж, нэлээн сайн хурдалж байна. Манайх 2012 онд аймгийн наадам болон бүсийн наадмуудад нэлээн сайн амжилттай уралдсан. Аймгийн хэмжээнд азарга түрүүлгэж, бас нэг азарга, даага  тавд орлоо. Түрүүлсэн азарганы угшил нь миний хээр азарганы төл  Х.Жамбал агсны адууных гэхээр энэ хүний хурдны угшил манайд их тархсан нь харагдаж байгаа юм
-Х.Жамбал агсны хувьд нутагтаа хурдны угшил тарьжээ. Цэрэндэжид гуай нутаг орныхоо адууны угшлыг сайжруулах тал дээр хэр анхаарал хандуулдаг вэ?
-Адъяасүрэн гуай сүүлийн үед адууны угшил сайжруулах талаар суманд нэлээн их ажил хийж байгаа. Ер нь Цэрэндэжид гуай, Адъяасүрэн гуай нар холбоотой байж, Сайхандулаан сумын адууны угшлыг сайжруулах талаар янз янзын ажил нэлээн сайн хийж байна. Залуучуудад урам хайрлаж сугалаа сугалуулж, хурдан азарганд гүү тавиулах мөн  бай шагналаар дэмжих зэргээр  ажиллаж байна.
-Хаа сайгүй эрлийз, цэвэр цусны адуу оруулж ирж байгаа. Танай сумын тухайд эрлийз адуу ирж байна уу?
-Ирж байна. Сайхандулаан сумын уяачдын холбоонд ноднин эрлийз азарга Адьяасүрэн гуай  бэлгэнд өгсөн. Багийнхаа нэг иргэнд хариуцуулаад гүү тавиулаад байж байгаа. Хүмүүс өөрсдөө хүсвэл гүүгээ авчирч тавьж байхаар зохион байгуулж байгаа юм. Энэ жилийн тухайд цөөхөн гүүтэй байгаа.
-Өмнөговьд морио уяхаас гадна тэмээгээ ч уяж уралдуулаад тэмээний уралдааны амжилтыг уяачийнхаа цолд оруулаад байдаг юм билээ. Танай аймгийн хувьд?
-Манайд сүүлийн үед тэмээ ч уралдана, морь ч уралдана. Дорноговь аймагт анх удаа тором уралдуулж хэвшүүлж байна. Цолны хувьд зөвхөн мориныхоо амжилтыг тооцдог.
-Албаны яриагаа хойш тавиад хувийн чанартай зүйл асууя. Батцэнгэл уяачийн хувьд хэзээнээс морь мал уяж эхэлсэн бэ?
Манай аав Адуучийн Минтэв гэж сайн адуутай хүн байсан. Аймгийн алдарт уяач Хужирын Надмид гэж миний ээжийн ах сумандаа алдартай уяач байлаа. Тэр хүнийг дагаж хүүхэд байхдаа морь уяж 1974 онд  хязаалан үрээ, 1976 онд хул даага аман хүзүүдүүлж  морь  уях гараагаа эхлүүлсэн . Тэрнээс хойш ахыгаа дагаж нэлээн олон жил явсан даа. Хүүхэд байхдаа Аймгийн алдарт уяач Г.Ухна гэдэг хүний морийг унаж өөрийхөө үрээг уяад явдаг  байлаа. Сүүлд нь Хужирын Жамбал гээд Улсын алдарт уяач төрсөн ахынхаа адуунаас сайн азарган үрээ бэлгэнд авсан . Тэр азарга  суманд гурав түрүүлж, гурав айрагдаж миний нэрийг их гаргасан. Мөн улс бүсийн чанартай наадамд 10-ын дотор хоёр гурван удаа уралдсан.
-Хужирын Жамбал таны төрсөн ах юм уу? Та хоёрын овог өөр байдгийн учир юу юм бол?
-Тиймээ, миний хамгийн том ах байгаа юм. Дээр үеийн улсууд чинь эцгээрээ овоглодоггүй, ургийн овгоороо овоглочихдог байсан. Тухайлбал би чинь Адуучин овогтой Минтэвийн Батцэнгэл. Гэтэл Адуучийн Батцэнгэл гээд овоглочих жишээтэй. Хужир гэдэг бол манай ээжийн талын ургийн овог байгаа юм. Хужирын Жамбал, Минтэвийн Батцэнгэл хоёр бол нэг  эхээс гарсан ах дүүс. Хужирын Надмид гэдэг манай ээжийн төрсөн ах нь. Тэгээд манай ээж Жамбал гэж хүүгээ төрсөн ахдаа өргүүлчихсэн юм. Өргүүлэх ч юу байхав дээ, нэг ёсондоо тэднийд өссөн хүүхэд. Жаахан хүүхэд байхад нь морь унуулна гээд дагуулж авч яваад тэр чигтээ авчирч өгөөгүй гэдэг юм билээ.
-Сумын баяр наадамдаа ямар амжилт үзүүлж байсан бэ. Аймгийн наадмаас түрүү, айраг авч байсан уу?
-Аймгийн наадмаас айраг авч байгаагүй. Харин би аймгийн наадам, Равжаагийн ойгоор 300-500-гаад морь уралдахад миний морьд долоогоор, есөөр орж байсан. Хээр азарга, бор даагатай очиж арвын дотор нэлээн уралдсан. Сумандаа хээр азаргаараа гурав түрүүлж, гурав айрагдсан. Дээрээс нь загал морио болон бага нас нэлээн олон айрагдуулж, түрүүлгэсэн. Миний хээр азарганы төл сүүлийн үед нэлээн сайн давхиж байгаа. Ноднин  аймгийн наадамд түрүүлсэн Дугарын хээр гэдэг азарга миний хээрийн төл байгаа юм. Бас найз нөхөд, ах дүүдээ хээрийн төлийг нэлээн олон тарааснаас суманд олон айрагдаж, түрүүлж байгаа. Ер нь би Хужирын Надмид, Хужирын Жамбал гэж хоёр хүнийг дагаж явж уяач болж, тэдний адууны угшлаар наадаж байна даа.
-Эрдэмт уяач ах нарынхаа удмыг залгамжлан, уясан болгон тань торгон жолоо өргүүлж байхын өлзийтэй ерөөлөөр ярилцлагаа өндөрлөе.

Д.Ирмүүн