Сумын Алдарт уяач Х.Сүхбаатар: Аавынхаа хурдан улаанаар анхны айргаа амсаж байлаа

Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын харьяат, сумын Алдарт уяач Х.Сүхбаатар бидэнтэй ийнхүү ярилцлаа.

-Уяачидтай уулзаж байхад бүгд л хурдан морины унаачид явсан байдаг юм билээ?
-Тэгэлгүй яахав. Хурдан морины унаач явлаа шүү дээ. Нутгийнхаа хөгшдийн уясан морьдыг унаж хурдлуулдаг байлаа. Аймгийн Алдарт уяач Гэндэн, Цэдэн, Мажигдондов, Өлзий, Шагдар гээд л нутаг орондоо хурдан хурц хүлгэдээрээ нэрд гарсан уяачдын морийг унадаг байсан нь хожмоо уяа эвлүүлэхийн эхлэл байсан гэж боддог. Өлзий гуайн хурдан саарал азаргыг дааган цагаас унаж айраг түрүүнд нэлээд хэд оруулсан. Шагдар гуайн хурдан улаан азаргыг даага, шүдлэн, хязааланд нь унаж, гурван жил дараалан сумын наадамд түрүүлгэж байлаа. Бас Шагдар уяачийн шаланк хар азаргыг олон удаа унаж хурдлуулж явлаа. Гэндэн Алдартын улс хувьсгалын 80 хэдэн айраг, түрүүнээс ганц нэгийг нь авч өгч байсан. Өвгөний ухаа морь бид хоёр олон ч удаа айраг түрүүнд хурдлан уясан эзэн, хурсан олныг баярлуулж билээ. Би өвгөнийг аймгийн хэмжээнд байтугай улсын хэмжээний уяач гэж боддог. Одоо хүү нь уяаны эрдмийг нь өвлөн уяа эвлүүлж байгаа. Аймгийн Алдарт уяач, яруу найрагч Амартайван хүү нь байгаа юм. Сүүлд 16 настайдаа бүдүүн Сумъяагийн Дандарын хүрэн морийг унаж сумын наадамд гурваар оруулж унаачийн хувьд зодог тайлсан.
-Мориноос хасагдаад л бие даан морь уях болсон уу?
-Тэгэлгүй яахав. Эхэндээ ч хүн дагаж уядаг байгаад сүүлдээ өөрөө оролдож эхэлсэн. Аавынхаа хурдан улаан морийг суманд гурваар оруулж, анхны айргаа амсчихаад мөн ч их баярласан. Тэрний дараахан Гэндэн гуайн унаган адуу болох хамар цагаан хонгор соёолон морийг уяж, сумын наадамд аман хүзүүдүүлж байлаа. Ингээд ерээд оны дундаас одтой наадаж, сумынхаа ардын хувьсгалын баяр наадмаас 18,19 айрагтай болоод байгаа. Би сумандаа л нааддаг юм. 2004, 2005 оны үед байна уу даа. Сумандаа хязаалан үрээ түрүүлгэж байлаа. Бас 2009 онд Дорнодын зүүн бүсэд ухаа азаргаа аваачиж мордуулсан. Өмнө нь сумандаа айргийн дөрөвт орж байсан адуу л даа. Ухаа азарга тэгэхэд тархинд нэлээн явж зарлуулж байгаад хоёр км-ын цаана ирээд суучихсан. Яагаад ч юм сэтгэлд тод үлдсэн наадмуудын нэг байгаа  юм даа.
-Аавын хурдан улаан морь гэлээ. Аав тань уяа сойлго тааруулдаг байв уу?
-Үгүй ээ, миний аав Хачин улсын Аварга малчин хүн байлаа. 11 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн буянтай буурал байгаа юм. Аав маань дээхэндээ адуу маллаж байсан ч сүүлдээ нэгдлийн хонь малладаг байв. Уртын ноосны ашиг шимээр улсын Аварга малчин болсон хүн. Нэг монгол хониноос нэг кг, 750 грамм ноос авч рекорд тогтоож байлаа.
-Та адуу их цуглуулж байна уу?
-Манай Эрдэнэцагаан хурдтай л даа. “Сонор трейд”-ийн Энхболдын Дүүгүүр саарал, Егүзэр хээр бол Зотол сумын бригадын адуунууд. Мөнхбаясгалангийн Бүлтэн халтар гэхэд нэгдүгээр багийн адуу. Улсад айрагдсан Лутбаярын Зул шарга соёолон гээд улсын наадмын өндөр довд нэрээ гаргасан хурдан хүлгүүд байна.
Манай адууны цөм угшил ааваас минь ирсэн хурдан тожин азарганы удамтай. Манай адуунаас гадагшаа зарагдсанаас Хөвсгөл, Өвөрхангай аймгийн сумдад орсон адуунууд бий. Хөвсгөл аймгийн Их-Уул сумын Засаг дарга Мянганбаярын хонгор шүдлэн үрээ ноднин сумандаа хоёр орж, өнөө жил бүсийнхээ наадамд хязаалан үрээ таваар орлоо гэсэн. Өвөрхангайн лам Алтангэрэлд миний нэг харлаг даага очсон нь сумын наадамдаа орсон байна лээ. “Талын хүлэгч” галын 13 хүн манай нутагт ирэхэд нь нэг нэг адуу өгсөн. Гэхдээ сураг сонсогдохгүй л юм. Энэ мэтчилэн зарсан, хүн амьтанд бэлгэнд өгсөн адуу 500 гарах байх шүү. Би зургаан хүүтэй. Тэднийгээ айл гэр болоход нь бас тасалж өгдөг юм. Хүүхдүүд маань одоо бүгд л уяа эвлүүлж байна. Багаасаа л адуу малын дэргэд өссөн болохоор моринд их дуртай.
-Ярилцсанд баярлалаа. Уясан болгон тань хурдан байх болтугай.

А.Мөнх