О.Жаргалзориг: Уран уургач, бугуйлчийн УАШТ-нийг бид 25 жилийн турш зохион байгуулж байна

Жилээ даадаг наадмын сониноос уншигч танаа хуваалцан Морин спорт сургалтын төвийн захирал О.Жаргалзоригтой ярилцсанаа хүргэж байна.
-Жил бүрийн наадмаар үзэгч түмнийхээ мэлмийг баясгаж байдаг танай хамт олонд юун түрүүнд талархал илэрхийлье.
-Баярлалаа. АХ-ын 93 жилийн ой, үндэсний баяр наадамдаа зориулж бид долдугаар сарын 10-наас эхлэн 12-ныг дуустал өдөр бүр хоёр тоглолт хийлээ. Морьд гарааны зурхай руу хөдөлж, барианд орох хүртэл бас ч багагүй хугацаа зарцуулагддаг шүү дээ. Энэ хооронд үзэгчдийг уйдаахгүй байх үүднээс манай БХТН-ийн Техник спорт төвийн морин спортын тамирчин найман хүн, Хил хамгаалах байгууллагын Морин бэлтгэлийн 10 тамирчин хоёр дасгалжуулагчийн хамтаар морин дээрх төрөл бүрийн үзүүлбэрүүдийг үзүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл, манай БХТН-ийн Техник спорт төвийн морин спортын тамирчид саадан дээгүүр нэгээр харайх, хоёр хосоор харайх, гурван хосоор харайх зэрэг саад харайлтын үзүүлбэрийг үзүүлэхээс гадна, морины ёсолгоогоор үзэгчдээ хөгжөөдөг. Мөн илүү сонирхолтой болгох үүднээс саадаа өндөрлөж харайх үзүүлбэрүүдийг хийж байгаа. Харин Хил хамгаалах байгууллагын Морин бэлтгэлийн төвийн тамирчид морин дээрээ зогсоо байдлаар ард түмэнтэйгээ мэндчлэх, морины давхиан дунд бургас цавчих, саад харайх, морин дээрээс чирэгдэх, юм шүүрэх гэх мэтчилэнгийн циркийн жанрын үзүүлбэрүүдийг үзүүлсэн.
-Морьтны гайхамшгийг мэдрүүлж үзэгч түмнээ цэнгүүлсэн залуус танай үндсэн тамирчид уу?
-Энэ жил 11 дүгээр ангиа төгсөөд оюутан болж байгаа залуус байгаа юм. Эдийн засгийн байдлаас бид хуучин шигээ орон тооны тамирчинтай байх боломжгүй ч секц сургалтаа урьдын адил зохион байгуулж байгаа. Дунд сургуулийн долдугаар ангиас дээш насны ангийн сурагчид сайн дурын үндсэн дээр секц дугуйланд хамрагдаж, 1-3 зэргийн тамирчин цаашлаад спортын мастер, дэд мастер цолыг авах боломжтой юм. Зуны амралтаар хичээллэдэг учраас хот орчмын төдийгүй хөдөө орон нутгийн сурагчид ч хамрагдах боломжтой байдаг. Дугараа буюу Тод манлай уяач Бат-Өлзий, миний бие хүртэл дунд сургуулийн сурагч байхаасаа эхлээд секцэнд хичээллэж, өдий зэрэгтэй явж байна. Ер нь манай секцээс өнөөдрийн морины томоохон зүтгэлтнүүд олноор төрөн гарсан шүү.
-Би хувьдаа ирээдүйн жокей бэлтгэгдэж байна хэмээн хардаг?
-Тийм шүү. Монголын морин уралдаан улам бүр өргөжиж байна. Цаг үеийн шаардлага эрэлтэнд тулгуурлан тун удахгүй манай улс тойрог замын уралдаан буюу морин тойруулгатай болох байх. Тэр үед цэвэр цусны морь унаж, уралдах мэргэжлийн жокей нар бол одоо манай дугуйлангийн сурагчид. Бид ирээдүйн боловсон хүчнээ бэлтгэж байгаа.
-Нэгэн үе эрчимтэй хөгжиж байсан сонгомол морин спорт өнөөдөр зогсонги байдалтай байгаа нь юутай холбоотой вэ?
-Хуучин бид улсын төсвөөс санхүүжиж, уралдаан тэмцээн болон бусад үйл ажиллагаагаа зохион байгуулдаг байсан. Дээхнэ үед манай морин тойруулга чинь өөрийн гэсэн уяач, малын эмч, зоотехникч гээд шаардлагатай бүхий мэргэжлийн хүмүүс ажилладаг. Хангамж өндөртэй байлаа. Харин зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойш эдийн засгийн хувьд хүндэрч, орж ирдэг төсөв мөнгө нь багасаад урьдын адил өргөн цар хүрээтэй далайцтай үйл ажиллагаа явуулж чадахаа байсан. Бусад спортын төрлөөс морин спорт маш их хөрөнгө шаарддагаараа онцлог. Хэдий тийм ч гэсэн бид өөрсдийн боломж нөхцөлд тулгуурлан үйл ажиллагаагаа явуулж, уралдаан тэмцээнээ зохион байгуулж байна. Ний нуугүй хэлэхэд, төр засгийн зүгээс дэмжих дэмжлэг үгүйлэгддэг. Хамгийн ойрны Солонгос, Хятад зэрэг Азийн орнууд болон ОХУ-д болж буй уралдаан тэмцээнд оролцох гэхээр тамирчид маань зардал мөнгөний хүндрэл тулгардаг. Өөрсдөө болгочих санаатай аль нэг компанийн захиралд хандахаар “медаль авчирна гэвэл дэмжиж” болж байна гэдэг. Гэтэл энэ чинь тэмцээн шүү дээ. Тэр тусмаа олон улсын чанартай тэмцээнээс медаль авна хэмээн бардам дуугарахад бас хүндрэлтэй. Ер нь ямар нэг уралдаан тэмцээнд оролцлоо гэхэд хамгийн наад зах нь морио сугалаагаар авна. Сугалсан мориндоо дасахын тулд дор хаяж 14 хоногийн бэлтгэл хийх шаардлагатай. 14 хоногийн турш морь түрээслэнэ гэдэг нэлээдгүй өндөр зардал гарна.
-Морио түрээслэдэг юм уу?
-Тэгэлгүй яахав. Морио түрээслүүлнэ шүү дээ. Тэмцээнд ороход ч ялаагүй түрээслүүлнэ.
-Хэд орчим болохов?
-Багадаа 20-30 мянган доллар, түүнээс дээш гэж яригдана шүү дээ. Энэ спортдоо сэтгэл зүрхтэй тамирчид маань Азийн тоглолтонд өөрсдийн боломжоор оролцож байгаа л даа. Гэхдээ санхүүгийн хүндрэлээс болоод маргааш тэмцээнтэй гэж байхад өнөөдөр тулгаж очоод сугалсан морин дээрээ 15-20 минутын бэлтгэл хийгээд л тэмцээнд ордог. Тэгэхээр бодсон шигээ амжилт үзүүлж чадахгүй шүү дээ.
-Уран уургач, бугуйлч, эмнэг сургалтын УАШТ-нийг танай байгууллагаас зохион байгуулсаар ирсэн уламжлалтай. Гэтэл өнгөрсөн жилээс Ерөнхий сайдын ивээл дор өөр нэгэн УАШТ зохион байгуулагдах болж. Аль нь чухам “жинхэнэ УАШТ” юм бэ?
-1989 оноос эхлээд манай БХТН, Монголын морин спортын холбоотой хамтран уран уургач, бугуйлчийн УАШТ-нийг зохион байгуулсаар ирсэн. БХТН өөрөө 18 аймагтаа салбартай. Тэр салбарууд нь сумынхаа шилдгүүдийг оролцуулан аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулж, тэнд түрүүлсэн тамирчид нь УАШТ-д оролцдог. Аварга шалгаруулах тэмцээн жил бүр өөр өөр аймагт зохион байгуулагдаж, оролцож буй тамирчид нь харилцан туршлага судалдаг юм.
-Өнөө жил аль аймагт зохион байгуулагдах вэ?
-Энэ жилийн хувьд үндэсний спортын V наадмын хүрээнд есдүгээр сарын 12-14-нд Хүйн долоон худагт болох юм.
-Үндэсний спортын наадам аа?
-Спорт, аялал жуулчлалын яамнаас зохион байгуулж буй үндэсний спортын наадмын төрөлд уран уургач, бугуйлчийн тэмцээн багтаж буй. Аймгууд түрүүчээсээ бидэнд мэдээлэл өгөөд байгаа. Наадам өнгөрөөгөөд ихэнх аймгууд АШТ-ээ хийнэ гэсэн. Зарим нь ч хийчихсэн л байгаа байх. Ноднин Ерөнхий сайдын ивээл дор болсон тэмцээний тухайд зохион байгуулсан хүмүүсийг нь хувьдаа дэмжихгүй байгаа. Яагаад гэхээр өмнө нь бид улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээ бид Булган аймагт хийчихээд ирчихсэн байсан шүү дээ. Гарцаагүй тэр төрлүүдээр тэмцээн хийх гэж байгаа бол ядаж нэрээ өөрчлөх хэрэгтэй. Ерөнхий сайдын нэрэмжит аварга шалгаруулах тэмцээн гэдэгсэн үү, ямартаа ч УАШТ гэдгийг л болих хэрэгтэй. Өнгөрсөн жил тэр тэмцээний зар яваад эхлэнгүүт орон нутгийн тамирчид маань “сая болдог чинь улсын аварга биш юм уу” гээд л шуугиад явчихсан. Тэгж хүмүүсийг төөрөгдүүлж, хүний хийгээд тогтчихсон ажлыг урдуур орж хийх хэрэггүй л дээ. Энэхүү тэмцээний гол сөрөг тал нь Ерөнхий сайдын дэмжлэгтэйгээр хийгдэж байгаа учраас төсөв мөнгө өндөртэй. Түүнийгээ дагаад бай шагнал ч сайн. Энэ жил бид үндэсний спортын наадмаар уран уургач, бугуйлчийн тэмцээнээ хийх гэхээр түүнээс улбаатай хүндрэл гарцаагүй тохиолдоно.
-Тэр нь юу байхав?
-Бид тэмцээнд оролцох адуугаа хөлсөлж авна. Бидний төсөв бол Ерөнхий сайдын тэмцээнтэй харьцуулахад инээд хүрмээр бага төсөвтэй. Есдүгээр сар гэдэг чинь намрын хайлган цаг шүү дээ. Энэ үед хүмүүс бага мөнгөөр адуугаа өгөх үү, үгүй юу гэдэг асуудал яригдана. Яагаад гэхээр өмнөх жил нь тэд хамаагүй өндөр үнээр морьдоо түрээслүүлсэн байгаа шүү дээ. Бид үүнээс битүүхэн эмээж л байна. Уг нь бид чинь уран уургач, бугуйлчийн тэмцээний патентаа Оюуны өмчийн газраас авчихсан улс шүү дээ. Энэ нөхцөл байдлаа хэлэх гээд Ерөнхий сайдтай уулзах гэхээр цаг зав гарахгүй байна гээд хүлээж авахгүй юм байна шүү дээ.
-25 жилийн тэмцээнүүдээс харахад аль аймгийн адуучид ур чадвараараа илүүрхдэг вэ?
-Янз, янз. Тэр аймаг илүү гээд хэлчихэд хүндрэлтэй байна. Жишээлбэл, Увс бугуйлаар сайн, сайн л гээд байдаг. Тэгэхэд бугуйл барьж үзээгүй гэгддэг говьчуудаас Өмнөговь аймгийн харьяат Ууганбаяр гэдэг залуу спортын мастер болчихоод байна шүү дээ. Энэ жишээн дээрээс харахад аймаг орон нутаг гэхээсээ илүүтэй тухайн тамирчдын ур чадвараас л хамаарч буй юм. Увс аймгийн харьяат Баатархүү гэдэг залуу хоёр ч удаагийн аварга болсон. Уран уургачийн төрөлд Дорноговьчууд гурван удаа аваргалсан. Ер нь жил ирэх тусам шинэ залуу тамирчид нэмэгдэж байгаа.
-Энэ жилийн тэмцээн илүү өргөн цар хүрээтэй болох болтугай. Ярилцсанд баярлалаа.

А.Тэлмэн