Нэрт уяач Сүрэн хиагийн зээ хүү С.Сүх: Аавын маань хэлсэн ёс юм шиг биелдэг байсан

 -Таныг халхын нэртэй уяачдын нэг Сүрэн хиагийн зээ хүү гэдэг.  Өвөөгийнхөө талаар манай уншигчдад ярьж өгөхгүй юу?
 -Миний өвөг эцэг Сүрэн хиа одоогийн Дорноговь аймгийн Алтанширээ сум, тэр үеийн Сэцэн вангийн хошууны хүн. Эцэг нь Говийн Сэцэн вангийн хиа Жамсран гэж хүн  байсан юм билээ. Жамсран хиа морь сайн таньдаг, сайн ч уядаг хүн байсан гэдэг. Хиа гэдэг нэг ёсны түшмэд, бараа бологч нь юмуу даа. VIII Богдыг залахаар Төвд явахдаа говийн Сэцэн ноён  Жамсран хиаг дагуулж явсан байдаг. Тэгэхээр их ойрынх нь хүн байсан болж таарч байгаа биз.
 -Сүрэн хиа чинь Төв аймгийн хүн биш юмуу, би тэгж ойлгодог?
 -Одоогийн Баян сум чинь тухайн үедээ Авдарбаян  нэртэй байсан юм. Тэгтэл тэндэхийн Бамбар эрдэнийн хийдийн хувилгааны хойд дүр Сэцэн вангийн хошуунаас тодорсон юм билээ. Тодрох тодрохдоо Жамсран хиагийн нэг хүү нь байж таарахгүй юу. Нөгөө яриад байдаг Богдын тамгатай долоон хутагтын нэг шүү дээ. Аав маань тэгэхэд цуг ирж, манайхан энд суурьшсан.
 -Аав маань гэхээр Сүрэн хиа тухайн үед хижээл хүн байжээ дээ?
 -Үгүй ээ. Би чинь өвөө дээрээ өссөн, өвөөгөөрөө овоглодог хүн шүү дээ. Тийм болохоор өвөөгөө “аав” гэж дууддаг юм.
 -Би андуураагүй бол таныг УИХ-ын гишүүн Я.Батсуурьтай хамаатан гэдэг байхаа? 

-Тиймээ, үүнийгээ бид хожуу мэдсэн./инээв/ Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошуу буюу одоогийн Дорноговь аймгийн нутаг Үйзэнбудар хэмээх газар Жамсран хиа, Чүлтэмжамц гэлэн, Төр дархан гэж ах дүү гурав нутагладаг байсан юм билээ.  Батсуурь бол Төрдарханы  удмын хүн.  Дорноговь аймгийн намын хороон дарга, төв хороонд намын ажлын хэлтсийн дарга хийдэг байсан Пүлжин гэж эдний удмын нэг хүнээр дамжуулж анх ах дүүсийн холбоотой гэдгээ мэдсэн юм. Харин Чүлтэмжамц гэлэнгийн удмын хүн гэвэл  Дундговь аймагт хавчиг Шарав гэдэг хөгшин байсан. Удам судраа хөөвөл бид ийм хамааралтай улс гээд хотод ирэхээрээ манайд ирдэг. Хүүхдүүдээ хүртэл авчирч танилцуулж байлаа.  Хожим нь Я.Батсуурь Тайландаас ирснийхээ дараахан биднийг Дорноговь аймгаар дагуулан явж өвөг дээдсийн маань нутаглаж байсан Үйзэнбудар хэмээх газрыг үзүүлсэн дээ.
  -Өвөг дээдсийнх нь адуунд дуртай чанар гишүүнд өвлөгджээ дээ янз ?
 -Аан харин тийм. Би бас тэгж боддог юм. Мань хүн моринд мөн хорхойтой шүү. Хэдхэн хоногийн өмнө Алтангадас одонгийн мялаалга болоод би очихдоо бас “манайхан эрт дээр үеэсээ адуунд дуртай улс. Цусанд нь адуу байдаг байх” гэж хэлсэн.
 -Сүрэн хиаг морь их сайн таньдаг, мундаг уяач байсан гэлцдэг юм билээ?
 -Говийн Сэцэн ноён  тэр хавийнхаа аль л хурдан хурц гэсэн морьдыг цуглуулсан байсан байлгүй. Тэдгээрийг нь аав их сайн уядаг байсан юм шиг байгаа юм. Би бага байсан болохоор тэр талаар нь асууж байгаагүй. Харин танай ноён морь нь давхихгүй бол загнадаг байсан уу? гэхээр “үгүй ээ, манай ноён тийм хүн байгаагүй. Чи хэдэн  айраг түрүү авах гэж байна” гээд асуудаг. Залуу хийморьтой байсан болохоор хэлснээ бараг биелүүлчихдэг байж. Тэгэхээр юу хэлэхэв” гэдэгсэн.
 -Морь нь айрагдаж, түрүүлэхээр шан харамж өгдөг л байсан байлгүй?
 -Морь сайн уясны шагнал гээд нэг жоохон ногоон чулуу байдаг байсан юм. Түүгээр нь би гаанс болгож татаж байгаад ахынхаа хүүд өгсөн. Алга хийсэн гэдэг байх шүү. Арай ухаан орсон хойноо сонсохоор тэр нь отог жинснийх нь орой байсан юмуу даа.
 -Говийн ноёны морийг уяад гаргасан амжилтыг нь мэддэггүй юм байж. Төв аймагт ирснээсээ хойших амжилтыг нь мэдэх үү?
 -Би бага байсан болохоор сайн мэдэхгүй л дээ. Тухайн үед айрагдаж  түрүүлсэн морьдын жагсаалт энэ тэр нь байдаг бол тэнд л бий байх даа. Хэдэн үнэмлэх байсан нь үрэгдээд алга болсон байна лээ. Одоо ганцхан АХ-ын 25 жилийн ойн баяр наадмынмөнгөн морьтой нэг л үнэмлэх  бий. Хэрвээ би андуураагүй бол Баян суманд ирснээсээ хойш гурван түрүү, дөрвөн айраг авсан байх. Мөн аймгийн наадамд хоёр жил дараалан хоёр морь түрүүлгэж байсан юмдаг.
 -Эргээд бодоход аав тань уяаны үед юуг эрхэмлэж, юуг цээрлэдэг байсан бэ?
 -Ямар ч гэсэн морь их сайн мэддэг хүн байсан. Гэхдээ их даруу хүн байсан юмуу даа. Юу юуны түрүүнд хүрэлгүй дуугарахгүй. Хүн морь асуухаар “Их сайхан амьтан байна. Хурдан байлгүй дээ л” гэдэг. Өөр юм хэлдэггүй байсан гэдэг. Нэг явдал яръя л даа. Манай сумын дарга  Очир гэж хүн байлаа.  Тэр хүн ааваар морио шинжүүлэх гээд асуухаар хэлдгээ л хэлээд өөр олигтой юм ярьдаггүй байж л дээ. Тэгэхээр нь  зориуд аавын явах замыг нь тосуулаад адуугаа оруулчихаад өөрөө алсаас  харж байж л дээ. Аав нэг үрээг нь тойруулаад харж байснаа яваад өгч. За Сүрэн гуай үүнийг л хараад байсан гэж бодоод нөгөөхөө уях гэсэн нэг л эвлэж өгөхгүй байхгүй юу. Тэгсэн аав тэрийг нь мэдчихээд “Очирыг тэр үрээгээ надад аваад ир. Би нэг оролдоод үзье” гэж хэлүүлсэн гэдэг. Тэр нь нөгөө алдарт Очирын хээр азарга шүү дээ. Бас нэг ийм явдал болсон. Манай нутгийн Дэмчиг гэдэг өвгөнд манай хээртэй чацуу нэг хурдан хээр морь байлаа. Аав нэг удаа очиж  харчихаад ирээд гаслаад болдоггүй. Энэ морийг сунгахгүй бол бахардаж унана шүү гээд л. Манайхан ч эзэн нь өөрөө мэдэж байгаа байлгүй та юунд нь ингэж бухимдаад байгаа юм” гэцгээж байтал аав “Би ерөөсөө очиж хэлдэг хэрэг” гээд намайг дагуулаад явлаа. Очоод ”Дэмчээг чи энэ хээр морио сунгахгүй бол их тарган байна шүү. Аягүй бол бахардаж унана” гэтэл хариуд нь “би мэдэлгүй яадаг юм. Хавар Чойжин морь хөөгөөд онгойлгочихсон” гээд халгаасангүй. Тэгсэн нээрээ хэлснээр нь нөгөө сайхан хурдан морь чинь бахардаад эндчихсэн.
 -Үнэхээр адуунд нүдтэй ясны уяач байжээ?
 -Тийм шүү. Манай нутагт хурдан хар азаргатай “Гонзгой” Өлзий гэж нэг хүн байлаа. Нэг зун наадмын өмнөхөн юмдаг. Өлзий гуай хар азаргаа хөлсөлж байна гэтэл аав “Хэ цс бараг утсаар торгоож байж уралдах байсан юмыг хөлслөөд, одоо нэмэргүй ээ” гэсэн. Нээрэн л маргааш нь нөгөө айхтар хурдан азарга чинь мултарчихсан. Бас манай сумын хулгар Чойжилсүрэн гэж хүн байлаа. Тэр хүн ааваар уяулах гээд нэг хээр соёолон хөтөлчихсөн ирсэн юм. Тэгсэн аав гарч харчихаад “Чиний энэ унаж яваа морь хэдэн настай юм бэ? Би энийг чинь оролдоод үзье” гээд авч үлдсэн. Тэгээд наадмын өглөө бидэнд хүүхдэд нь зам сайн зааж өгөөрэй гээд байсан. Эргээд бодоход түрүүлэх нь гарцаагүй урдаа морьгүй юм чинь замыг нь сайн зааж өгөөрэй л гэсэн юм билээ л дээ. Аавын хэлсэнчлэн тэр наадамд хар морь түрүүлсэн. Энэ мэтчилэнгийн явдлууд бишгүй л тохиож байлаа.
 -Сүрэн хиа хээр морио хурдан байх үед нь бэрдээ унуулна гээд өнжөөж байсан тухай нутгийнхан ярьдаг юм билээ. Та энэ талаар юу хэлэхсэн бол?
 -Мэдэлгүй яахав. Бааяа гэж манай ахын авгай. Манай хээр морь чинь их сайхан бие хаатай гоё адуу байсан л даа. Тэгсэн ёстой л хурдан байх үед нь манай тэр бэр ахад “хээрийг энэ наадмаар унах юмсан” гээд хэлчихэж. Тэгсэн ах уурлаад “моринд хутаг суулгах гэлээ” гээд загнаж байхыг аав дуулчихаад “Чи эх хүнээс гараагүй юу. Хүн уналаа гээд хутаг суудаг мал гэж хаана байдаг юм. Энэ жил хээрийг уяхгүй унуул” гээд нэг жил өнжөөж байсан юмдаг.
 -Тэр хээр үрээ соёлондоо улсад түрүүлсэн бил үү?
 -Үгүй ээ, тэр чинь өөр адуу.Миний яриад байгаа чинь улсад дөрөв айрагдсан хээр морь маань шүү дээ. Хээрийг эхэндээ ч ааваас бусад нь нэг ойшоодоггүй байсан юм. Улсад байтугай, жижиг наадмуудад ч уяад ордоггүй. Тэгсэн нэг намар Баян сум наадам хийхээр  болоод аав, Жаал ах,бид гурав явлаа. Тэгсэн аав “хээр үрээгээ арай ахиудхан сунгачихаарай” гэж байна. Намар давхар уяагаар шүү дээ. Тэгэхээр нь би дураараа загнаж “тэрийг сунгаж яадаг юм. Ямар давхих биш” гээд хэлээд тавьчихлаа. Аав “чи мэдэхгүй байнаа. Энэ үрээ нэг юм дуулгана шүү” гэсэн. Нээрэн л хээр үрээ тэр наадамд айрагдаж, дараа жил нь улсад түрүүлсэн дээ. Аавыг минь бурхан болдог жил хээр үнэхээр хурдан байсан. Харсан хүн болгон л “энэ жил хээр гарцаагүй юм байна л “гээд байсан. Тэгсэн юу байхав. Олны цагаан хэл ам аюултай шүү.  Муу аав минь тэр жил зун намаржин өвчтэй байж байгаад бурхан болсон доо.
 -Тухайн үед түрүү морьдын эздийг Чойбалсан хүлээж авдаг байсан гэдэг. Аав тань жанжинтай нүүр тулж байсан биз?
 -Тэгэлгүй яахав. Хоёр гурван ч удаа уулзсан. Хамгийн анх цагдан сэргийлэхийн дарга нэг бүдүүн шар хурандаа машинтай давхиж ирээд “таныг Чойбалсан  маршал аваад ир” гэж байна гэсэн. Тэгсэн аав “би машинд  суухгүй. Хүүтэйгээ мориор очно” гээд үлдсэн. Тэгээд  Яармагийн дэнж дээрх хөх хашааны гадаа очоод намайг морио харж бай гээд орчихож билээ. Юу ярьсан юм бүү мэд. Цаг гаруй болоод гараад ирсэн. Хүүхэд байсан болохоор гарыг нь дагуулаад хараад л байлаа. Манай аав бас их сонин хүн шүү. Гадаа хүүхэд байгаа гээд ганц чихэр ч аваад гараад ирэхгүй. Тэгсэн хэрнээ өөрөө “улаан архи уулаа, будаатай хоол идлээ” гээд л ярьдагсан. /инээв/Тэр үед морь түрүүлж айрагдахад цай, даалин л өгдөг байж билээ. Хүүхэд юм болохоор чихэр горьдоод  хардаг л байсан биз.
 -Та аавынхаа уяаны эрдмийг өвлөсөн үү? Ер нь өөрийн нэртэй адуу уралдуулж байв уу?
 -Эрх нь дэндсэн амьтан байсан болоод юм сурч чадаагүй ээ. Ойр зуурын ажилд нь л оролдцог байсан. Тэгээд ч сургууль номын мөр хөөгөөд явчихсан даа.
 -Сонирхолтой сайхан хууч дэлгэсэн танд баярлалаа. Урт насалж удаан жаргаарай.