Аймгийн Алдарт уяач Н.Намсрайжав: Сүрэнхор бид хоёр нэг жил сумын наадмын таван түрүү, 15 айргийг нь авчихаж байсан

Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Насангийн Намсрайжав гуай хурдан морь сонирхогч хэн бүхний андахгүй мэддэг хээр азарганы эзэн Х.Сүрэнхор Манлайн төрсөн ах юм. Тэрээр дунд боловсролтой. Залуу насандаа автын жолоочоос эхлээд бригадын даргын алба хашиж явсан. БНМАУ-ын аварга малчин, мянгат малчин, МАХН-ын XIX их хурлын төлөөлөгч, ММСУХ-ны гишүүнээр сонгогдож байсан хөдөлмөрч нэгэн. Түүний хөдөлмөр зүтгэлийг төр засгаас үнэлэн Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Малчны алдар одон, АХ-ын 40, 50, 60, 70, 80, 90 жилийн ойн медалиудаар шагнаж байжээ. Энэ эрхэм хүнтэй уншигч таныг уулзуулъя!
-Сүрэнхор Манлайн төрсөн ахтай уулзаж буйдаа таатай байна. Бидэнд Хөх гуайн талаар хуучлаач?
-Бид эцэг эхээс наймуулаа. Сүрэнхор хамгийн бага нь, би дээд талын ах нь байгаа юм. Хорвоогийн жамаар манайхнаас хоёр эгч, бид гурав л үлдээд байна. Хөх аав бол Сүрэнхор дүүгийн аав. Би ээж Насангаараа овоглодог. Багадаа Хөх аавынхаа болон нутгийнхаа Баянмөнх гэдэг хүний морийг унадаг байлаа. Манай Хөх аав олон сайхан хээр адуутай. Хээр адуунууд нь тус тусдаа нэртэй. Тэднээрээ олон айраг, түрүү авсаан. Хурдан хээр морь нь улс хувьсгалын 30 жилийн ойгоор улсад түрүүлсэн “Мөнгөний онгорой” хэмээх Лувсандоржийн хартай сумынхаа наадамд уралдаж аман хүзүүдэж байсан.
-Өвгөн морь мал уяхдаа юуг илүүтэй анхаардаг байсан бэ?
-Морийг хөлсөөр онгойлгоно.Уяагаа босгох газраа сонгохоос эхлээд тун нямбай. Мориныхоо уяаны ажлыг шат дараатай хийнэ. Ер нь уяачийнхаа хувьд мундаг хүн байсан шүү.
-Та ах нь учраас Сүрэнхор гуайгаас түрүүлж уяа эвлүүлсэн биз?
-Тиймээ. 14 настай аав ээжийнхээ гэрээс гараагүй хүүхэд байхдаа морь уяж эхэлсэн. Тэр цагаас хойш 61 жил морины сүүл боож байна даа. Манай ах дүү нараас Сүрэнхор, бид хоёр л морь уядаг. Манай Сүрэнхор надаас долоо дүү, хожуу гарсан юм.
-Намсрайжав Алдартын нэрийг дуурсгасан ямар хурдан хүлгүүд байсан бол?
-Анхны хурдан хүлэг минь Лувсаннямын хээр гэж даага. Түүнийг аваад дааганд нь, шүдлэнд нь, дахиад хязаалан насанд нь түрүүлгээд морь уях донтой болсон доо./инээв/ Түүнээс хойш олон ч морь уясан. Нэг сайхан соёолон морио аймгийн 50 жилийн ойгоор аман хүзүүдүүлж байлаа. Шарга азаргаа хоёр жил дараалан сумандаа түрүүлгэсэн. Бүс, аймгийн хэмжээний наадамд соёолон морио нэг жил зургаа түрүүлгэсэн нь надад маш их урам зориг өгсөн. Мөн нэмээд гурван их насаа суманд дараалан оруулчихсан гээд дурсамжтай сайхан наадам цөөнгүй ээ.
-Тэр адуунуудынхаа удам угшлыг яривал аль зүгийн адуунууд болж таарах уу. Хэнтийнхэн ихэвчлэн Галшар адуугаар нааддаг юм билээ?
-Дээр хэлсэн улсад хар морио түрүүлгэсэн Лувсандоржийн адуунаас бий. Түшигийн Чүлтэм гэж Баянмөнх сумын сайн уяач байсан. Түүний улсад айрагдаж байсан шарга азарганы төлөөс бий. Мөн Жаргалтхааны Чанцалын саарлууд, Галшарын Балдайн Санжаагийн адууны угшлаас ч байгаа. Дээр нь мэдээж дүүгийн Босоо хээрийн цустай адуу бий.
 -Бас ч гэж сайн адуутай юм байна. Амжилт арвин биз?
-Медаль өгдөг болсноос хойш том жижиг, хол ойрын наадмаас 115 медаль авчээ. Дээр үед медаль өгдөггүй байхад аймаг, сумдын ойд айрагдсан нь багцаагаар 40 гаруй адуу бий байх. Тэгэхээр нийтдээ 150 гаруй адуу айрагдуулсан юм уу даа.
-Сумын наадамд таван түрүү, 15 айраг авахад гурав нь миний их морь дараагаараа орж байсан гэж та түрүүн ярьсан. Түүний дараа ч мөн их морь айрагдсан гэсэн. Их морины уяаг илүүтэй тааруулаад байна уу?
-Их насыг гайгүй уядаг болов уу гэж боддог л юм. Манай Сүрэнхор болохоор соёолонд илүү сайн байсан. Би бас даагыг ч бузгай уячихна аа.
-Сүрэнхор гуай хээр азаргаа авч улсын наадамд ирдэг тэр үеэр та хамт ирж наадаж байв уу?
 -Үгүй ээ. Би сум орон нутгийн хэмжээнд л нааддаг байсан. Дүүг 70 жилийн ойгоор улсын наадамд хээр азаргатай явахад би цуг явах гээд бие муудаад явж чадалгүй үлдчихсэн юм. Харин улс хувьсгалын 50 жилийн ойгоор би цуг явсан. Тэгэхдээ морио айрагдуулж, цагаадуулаагүй. Хорин хэд, гуч, дөч, тавиар оруулж байсан.
-Хээр азарганы төлүүд танд байдаг гэсэн. Тэд хэр давхидаг вэ?
-Хээр азарганы төлүүд бий. Гэхдээ нэг их айхтар айраг, түрүү авсан нь үгүй. Сайн азарганы үр ховор байдагтаа тэр үү, эсвэл гарах нь болоогүй байдаг юм уу, мэдэхгүй.
-Дүүтэйгээ хамт наадсан сайхан сайхан дурсамж их биз?
-Сүрэнхор маань бие ядруухан болоод ирэнгүүт “Ах аа, хоёулаа энэ жил сумандаа нэг дор морио уяж, сайхан наадъя даа” гэсэн юм. Тэр дагуу нь би дүүгийндээ ирж хамт морио уяцгаасан. Тэгээд бид хоёр сумын наадмаас таван түрүү, 15 айргийг нь хуваагаад авчихаж байсан. Тэгэхдээ бүр дүүгийн гурван азарга түрүүлж, айрагдаж байхад миний гурван их насны морь мөн түрүүлж, айрагдаж байлаа.
-Давтахад бэрх амжилт юм. Хэдэн оны наадамд тэгж сайхан наадсан юм бэ?
-Саяхан даа, 2000 он шиг санагдаж байна.
-Сүхбаатарын адуу хурдан хурц хэмээн амтай болгон шагшицгаах болж. Хэнтийн хурдан хүлгүүд өмнөх шигээ амжилт үзүүлж чадахгүй байгааг та хэрхэн дүгнэдэг вэ?
-Наадам завсартай шүү дээ. Одоо Сүхбаатар аймгийн адууны хурдны эрин үе болчихоод байгаа юм. Нэг, хоёр жилийн дараа Дорнодын адуу дийлж ч мэднэ. Ахиад хэсэг хугацааны дараа Хэнтийн адуу дийлнэ. Түүнээс адууны яс муудсандаа биш байхаа.
-Би хувьдаа адуугаа чанаржуулах тал дээр анхаардаггүй байгаад өдий хүрэв үү гэж бодогддог шүү?
-Адуугаа чанаржуулдаггүй, анхаардаггүй байсан байж болох юм. Гэхдээ өвгөн ноён Пүрэвжав хар зүсмийнхээ адууг битгий гадагш нь гаргаарай хэмээн захисан юм гэнэ лээ. Тэгээд нэг үе Галшарын хар адуу нь их хурдан байсан юм. Одоо Галшарын хар адуунууд эргээд сэргэж байна.
-Таныг ид морь уядаг байх үед Дэлгэрхаандаа дархан ямар, ямар адуунууд байсан бэ?
-Олон сайн адуу байсан. Миний шарга азарга гэхэд хоёр жил түрүүлсэн. Аахүүгийн хул азарга гурван жил. Нямсамбуугийн саарал азарга хоёр жил түрүүлсэн. Ийм даалуу азарганууд байлаа шүү дээ. Буугийн хээр гээд улсад зургаалж байсан азарга байлаа. Тэр болгоныг нэгд нэгэнгүй хэлэхэд хэцүү. Их олон морины угшил ярих болно.
-Тэгвэл нутгийн наадмын дэвжээг хамгаалсан мундаг уяачдын тухайд?
-Нутгийн нэрийг хамгаалдаг мундаг уяачид гэвэл Даваанэрэнгийн Санжаа, Аахүү гээд сайн уяач байлаа. Сүүлийн үеийн залуучуудаас Болдоо гэж сайн уяач гарч байна. Уясан болгоноо бараг давхиулж байгаа шүү. Мөн Дамдинсүрэн гэж манай нэг дүү байдаг. Тэр бас сайхан хурдлуулж байна.
-Танайхны ураг удам, үр хүүхдүүдээс залгамж халаа болж морь уяхаар бэлтгэгдэж байгаа залуучууд бий биз?
-Манайхан олуулаа улс. Би өөрөө өргөмөл хоёр хүүхэдтэй. Харин манай ураг удмынхан 150-160-аад өрх, 400-гаад хүн байгаа юм. Тэднээс эрэгтэйчүүд нь бараг бүгд уяна шүү. Манай Хөх аавын хүүхдүүд, Харваачийн Цэнджав гэж дүүгийнх нь хүүхдүүд сайн уяж байна. Нямсамбуу, Оосордагва гээд аймгийн Алдарт уяач болчихсон хүмүүс байна.
-Та олон шавьтай юу?
-Хонхроосоо, баг, бригадаасаа, ургаасаа гээд тоолбол сумандаа ойролцоогоор арав гаруй сумын Алдарт уяач төрүүлчихээд байгаа гэж боддог.
-Хэдэн онд аймгийн Алдарт уяач цолоо авсан бэ?
-2002 онд шиг санагдаж байна.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Эрүүл энх байж, урт удаан наслаарай. Уясан хүлгэд нь тод магнай, торгон жолоогоо өргүүлж явах болтугай гэж хүсэн ерөөе.
-Баярлалаа. Та бүхний ажил үйлс өөдрөг бүтэмжтэй байх  болтугай.
"Тод магнай" сэтгүүл Хэнтий аймгийн тусгай дугаар