ХАН АДУУ
А.Тэлмэн
2012 оны 4-р сарын 27 -нд
Хэнтий аймгийн Өндөрхаан, Баянхутаг, Галшар хавиар ихэд дэлгэрсэн Хан адууны гарал үүсэлтэй шууд холбогдох нэгэн аман мэдээг сийрүүлбэл:
“Ар халхын Сэцэн хан аймгийн хамгийн зүүн захын хошууны ноён Да Ван Б.Тогтохтөр эцгийн хэргэмийг залгамжлан хошуу ноён болсон жилээ (1821) аймгийн чуулган чуулах үеэр аймгийнхандаа нэгэн сонин сайхан бэлэгтэй ирсэн нь тахийн үр, монгол гүүнээс гарсан дэлтэй хөх саарал үрээ байжээ. Хэдхэн жилийн өмнө Махасамади Гэгээн Далай Сэцэн Хан болоод байсан залуу эр Артсэдэд энэ бэлэг ихэд таашаагджээ. То вангийн бэлэг энэ хөх саарал үрээ Сэцэн ханы хурдны эх булаг болсон гэдэг.
Бидэнд олдож буй баттай баримтаас үзэхэд Сэцэн ханы морьд өнгөрсөн зууны 20-иод оноос өмнө Даншигийн наадамд тийм ч сайн давхиж байсангүй. Ердөө нэг морь айрагдаж, гурван морь арвын дотор давхисан байдаг. Гэтэл хэдхэн жилийн дараачаас яагаад ингэж гэнэт цойлов оо?
Энэ юутай холбоотой вэ? Мөнөөх То Вангаас бэлгэнд ирсэн саарал үрээтэй холбоотой домог үнэний талтай гэмээр.
Сэцэн хан аймгийн Илдэнвангийн хошууны ноён, төрийн Жүн Ван Бат-Очир 1820 онд таалал болоод түүний ахмад хүү Тогтохтөр 1821 онд ор залган суужээ. Үүнээс зургаа долоон жилийн дараагаас эхлэн Артсэд хатны морьд цоорон хурдалсан байдаг. Цаг хугацаа, үйл явдал түүний үр дагаврын шалтгаант холбооны дагуу авч үзэхэд чухамхүү тэр хөх саарал үрээ Сэцэн ханы сүрэгт нийлснээр тэдний адуу сэлбэгдэн сайжирч, улмаар хурдан угшил үүсэхийн үндэс бүрджээ гэсэн таамгийг дэвшүүлдэг. Тиймээс Хэрлэн мөрний дунд урсгалын уугуул монгол адууны эх тал ийнхүү нийлж Зүүн Халхын зуун зууныг дамжсан хурдан адууны үндсэн дэвсгэр болсон “Хан адуу”-ны угшил буй болжээ хэмээн үзэж болохоор.
Сэцэн хан Артсэдтэний морьд ид хурдалж байсан жилүүдэд буюу нөгөөх саарал үрээ хан сүрэгт ирснээс хойших 10 гаруй жилд түрүүлж, айрагдсан соёолон, хязаалангууд дотор саарал, бор, хонгор буюу бүгээн зүстэй морьд хорь гаруй байгаа нь үүнийг давхар баталж байна.
Мөн улсын төв архивт 1841 оны Сэцэн хан аймгийн хүн малын тоо бүртгэлийн данс бүрэн эхээрээ байдаг ба Сэцэн хан Артсэдийн хувийн мал сүрэг нь 3000 гаруй бөгөөд үүнээс тэмээ 122, үхэр 367, хонь 1301, адуу 1472 байжээ. Бүтэн хагас мянган адууг 10 орчим жилийн дотор өөр зуурт нь цус холихгүй байж хурдны нэгэн шилмэл угшил гаргах бүрэн бололцоотой.
“Хан адуу”-ны угшлын хурдан морьд Даншигийн их наадмаас нийтдээ 11 түрүү, 50 айргийг авсан бөгөөд үүний арван түрүү, 45 айргийн нь 1827-1841 оны хооронд буюу арван дөрөвхөн жилийн дотор авсан байна.
Хан адууны олон хурдан морьдоос нэгэн саарал морийг зориуд тэмдэглэхгүй өнгөрч болохгүй юм. Энэ морь анх 1827 оны Даншигт тавлаад (1828 оны данс олдоогүй) 1829 оны сүүлийн Даншигт аман хүзүүдэн (эхний Даншигийн их морины цуваа олдоогүй), 1830 оны Даншигт аман хүзүүдэж (1831 оны цуваа олдоогүй), 1830 оны Даншигт айрагдсан байна. Одоогоос 160 орчим жилийн өмнө Амбан Сэцэн Хан Артсэдтэнд ийм нэгэн саарал морь байж, ар халхын наадмын чимэг болж явжээ. “Хан адуу”-ны угшлыг үүсгэн үржүүлж буй болгосон гол уяачид нь Сэцэн хан Артсэд өөрөө, түүний дэргэдийн уяач Жамсран Шадар нар байсныг өнөөгийн Өндөрхаан, Баянхутаг сумдын ахмад уяачид дурсан ярьдаг.
Артсэд бол Шолой сэцэн ханы 10 дахь үеийн ач. 1817 онд хан ширээг эцэг Энхтөрөөс залгамжилсан. Сэцэн хануудын дотроос хамгийн урт насалж ард зоны дунд “Буурал хан” гэгдэж явсан хүн. Харин Жамсран уяачийн тухай тодорхой баримт олдоогүй гэдэг.
Ганц эх үүсвэртэй угшлыг зөвхөн өөрийнхөө сүрэгт хадгалснаас арав гаруйхан жил болоод хурдны голомт нь нүүн шилжсэн нь Артсэд, Жамсран нарын “Хан адуу”-ны үржлийн бодлогод гаргасан алдаа хэмээн буурлууд үздэг нь ортой байж болох юм.
“Ар халхын Сэцэн хан аймгийн хамгийн зүүн захын хошууны ноён Да Ван Б.Тогтохтөр эцгийн хэргэмийг залгамжлан хошуу ноён болсон жилээ (1821) аймгийн чуулган чуулах үеэр аймгийнхандаа нэгэн сонин сайхан бэлэгтэй ирсэн нь тахийн үр, монгол гүүнээс гарсан дэлтэй хөх саарал үрээ байжээ. Хэдхэн жилийн өмнө Махасамади Гэгээн Далай Сэцэн Хан болоод байсан залуу эр Артсэдэд энэ бэлэг ихэд таашаагджээ. То вангийн бэлэг энэ хөх саарал үрээ Сэцэн ханы хурдны эх булаг болсон гэдэг.
Бидэнд олдож буй баттай баримтаас үзэхэд Сэцэн ханы морьд өнгөрсөн зууны 20-иод оноос өмнө Даншигийн наадамд тийм ч сайн давхиж байсангүй. Ердөө нэг морь айрагдаж, гурван морь арвын дотор давхисан байдаг. Гэтэл хэдхэн жилийн дараачаас яагаад ингэж гэнэт цойлов оо?
Энэ юутай холбоотой вэ? Мөнөөх То Вангаас бэлгэнд ирсэн саарал үрээтэй холбоотой домог үнэний талтай гэмээр.
Сэцэн хан аймгийн Илдэнвангийн хошууны ноён, төрийн Жүн Ван Бат-Очир 1820 онд таалал болоод түүний ахмад хүү Тогтохтөр 1821 онд ор залган суужээ. Үүнээс зургаа долоон жилийн дараагаас эхлэн Артсэд хатны морьд цоорон хурдалсан байдаг. Цаг хугацаа, үйл явдал түүний үр дагаврын шалтгаант холбооны дагуу авч үзэхэд чухамхүү тэр хөх саарал үрээ Сэцэн ханы сүрэгт нийлснээр тэдний адуу сэлбэгдэн сайжирч, улмаар хурдан угшил үүсэхийн үндэс бүрджээ гэсэн таамгийг дэвшүүлдэг. Тиймээс Хэрлэн мөрний дунд урсгалын уугуул монгол адууны эх тал ийнхүү нийлж Зүүн Халхын зуун зууныг дамжсан хурдан адууны үндсэн дэвсгэр болсон “Хан адуу”-ны угшил буй болжээ хэмээн үзэж болохоор.
Сэцэн хан Артсэдтэний морьд ид хурдалж байсан жилүүдэд буюу нөгөөх саарал үрээ хан сүрэгт ирснээс хойших 10 гаруй жилд түрүүлж, айрагдсан соёолон, хязаалангууд дотор саарал, бор, хонгор буюу бүгээн зүстэй морьд хорь гаруй байгаа нь үүнийг давхар баталж байна.
Мөн улсын төв архивт 1841 оны Сэцэн хан аймгийн хүн малын тоо бүртгэлийн данс бүрэн эхээрээ байдаг ба Сэцэн хан Артсэдийн хувийн мал сүрэг нь 3000 гаруй бөгөөд үүнээс тэмээ 122, үхэр 367, хонь 1301, адуу 1472 байжээ. Бүтэн хагас мянган адууг 10 орчим жилийн дотор өөр зуурт нь цус холихгүй байж хурдны нэгэн шилмэл угшил гаргах бүрэн бололцоотой.
“Хан адуу”-ны угшлын хурдан морьд Даншигийн их наадмаас нийтдээ 11 түрүү, 50 айргийг авсан бөгөөд үүний арван түрүү, 45 айргийн нь 1827-1841 оны хооронд буюу арван дөрөвхөн жилийн дотор авсан байна.
Хан адууны олон хурдан морьдоос нэгэн саарал морийг зориуд тэмдэглэхгүй өнгөрч болохгүй юм. Энэ морь анх 1827 оны Даншигт тавлаад (1828 оны данс олдоогүй) 1829 оны сүүлийн Даншигт аман хүзүүдэн (эхний Даншигийн их морины цуваа олдоогүй), 1830 оны Даншигт аман хүзүүдэж (1831 оны цуваа олдоогүй), 1830 оны Даншигт айрагдсан байна. Одоогоос 160 орчим жилийн өмнө Амбан Сэцэн Хан Артсэдтэнд ийм нэгэн саарал морь байж, ар халхын наадмын чимэг болж явжээ. “Хан адуу”-ны угшлыг үүсгэн үржүүлж буй болгосон гол уяачид нь Сэцэн хан Артсэд өөрөө, түүний дэргэдийн уяач Жамсран Шадар нар байсныг өнөөгийн Өндөрхаан, Баянхутаг сумдын ахмад уяачид дурсан ярьдаг.
Артсэд бол Шолой сэцэн ханы 10 дахь үеийн ач. 1817 онд хан ширээг эцэг Энхтөрөөс залгамжилсан. Сэцэн хануудын дотроос хамгийн урт насалж ард зоны дунд “Буурал хан” гэгдэж явсан хүн. Харин Жамсран уяачийн тухай тодорхой баримт олдоогүй гэдэг.
Ганц эх үүсвэртэй угшлыг зөвхөн өөрийнхөө сүрэгт хадгалснаас арав гаруйхан жил болоод хурдны голомт нь нүүн шилжсэн нь Артсэд, Жамсран нарын “Хан адуу”-ны үржлийн бодлогод гаргасан алдаа хэмээн буурлууд үздэг нь ортой байж болох юм.
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- Өчигдөр, 17:46 минут Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- Лхагва, 11:21 минут МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
- 2023 оны 10-р сарын 28 -нд Өвгөн ноён М.Пүрэвжавын нэрэмжит уралдаануудын нэг…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна