Эрдэмт уяач Д.Гэрэлийн адууны угшил
Дорноговь аймгийн Мандах сумын нэрийн хуудас болсон эрдэмт уяачдын нэг Дашийн Гэрэл юм. Өехий багийн харьяат Д.Гэрэл уяач өөрийн адууны угшлын талаар ярьсныг сийрүүлэн хүргэж байна.
-1940-өөд оны үед Ноён гэгээний жасын хөрөнгө гурав дахь удаагаа хураагдаад аймгийн зах дээр хөлдөө бороотой шарга азарга, хоёр гүүтэй зарагдахаар болоод байсныг Ноён гэгээний бичээч асан Доржзав гэдэг хүн таньж 75 төгрөгөөр худалдан авч миний эцэг Даш гэдэг хүнд өгсөнөөр одоогийн манай энэ адууны дээд угшил нь болсон юм. Бороотой шарга азарга нь их хурдан адуу байсан бөгөөд хол ойрын том жижиг наадмуудад олон түрүүлж, айрагдсан. Гэхдээ тухайн үеийн цаг төрийн байдлаас болж олон уралдаж чадаагүй гэдэг.
Энэ шарга азарганы дээд угшил нь Тайж, Банди адуу байх магадлалтай юм. Учир нь Ноён гэгээн нь өөрөө энд тэндхийн хурдыг шилж цуглуулан адууныхаа угшлыг сайжруулдаг байсан гэдэг.
Бороотой шарга азаргаа манай эцэг өөрийн адуундаа тавьсанаар шарга азарга гарч даага, шүдлэн болон бага насандаа хурдан байсан бөгөөд 1948 онд их шарга азаргаа миний эцэг Даш аймгийн наадамд уяж, одоогийн аймгийн Алдарт уяач Г.Эсэрваань унаж хурдлуулан аман хүзүүдүүлж байжээ. Шарга азарганы эх тал нь миний эцэг Дашийн унаган адуу байсан хэмээн аав маань ярьдаг байлаа.
Миний эцэг Даш бага шарга азаргыг манай сумын хамгийн олон адуутай Дашзэвэг гэдэг айлын адуутай нийлүүлсэнээр олон цагаан бор адуутай болжээ.
Аймгийн Алдарт уяач Г.Эсэрвааний ярьснаар: “Бага шарга азаргыг уяж эхлэхэд хоёр эсгий нэмнээгээр давхар нэмнээд том хүн хөлслөхөд ер цуцсан шинжгүй байдаг байсан бөгөөд хоолыг нь хасч уядаггүй их л гүжир адуу байсан. Цавь умалдаг нь их дуугардаг тэр нь уралдааны замд морь үргэхээр, морь эргэхэд нүднээс нулимс гардаг байсныг бодоход гарааны хурд ихтэй, ямар ч байсан 70-80 миллийн хурдтай байсан болов уу гэх. Би Даш гуайг амьд сэрүүн ахуйд түүнээс нэг буурал үрээ авсанаар миний аварга буурал морь гэх мэтийн хурдууд төрөн гарсан түүхтэй. Энэ шарга азарганы төл Их бор гэдэг хурдан азарга байсныг би мэдэх юм. Энэ бор азарга бас л их хурдалдаг байсан ба түүний төл Бага бор гэж азарга мөн л хурдалж байсан. Эдгээр бор азарганууд 1960-1970 оны үед сумын наадамд тогтмол түрүүлж, айрагддаг байв” хэмээжээ.
Ер нь манай эцэг Дашийн адуу нь их гүжир талдаа. Ямар ч хатуу өвөл байсан барагтай бол турж эцэж, урууддаггүй, дөрвөн цагийн туршид унаж эдэлж, уралддаг байжээ.
Ямар сайндаа нэгэн өвөл, хаврын заагаар миний эцэг Даш хоёр тарган бор морь унаад малын эрэлд явж байтал манай сумын нэрт уяач “хөл” хэмээх Самдан гуай тэмээ унаж яваад тааралдаж.Чи яагаад морь унадаггүй тэмээ унаад явж байгаа юм гэхэд манай морьд хөрвөөгөөд босоход эрүүдэж босгохоор тамиргүй юм. Тэгээд л тэмээ унаад явж байна гэхэд нь чиний адуу урин цагийн эдэлгээтэй, миний адуу дөрвөн цагийн эдэлгээтэй юм даа гэчихээд давхиад явж байжээ.
Миний эцэг Дашид хурдан азарганаас гадна хурдан загал морь байсан. Энэ загал морь бол уясан наадам болгонд айрагдаж түрүүлдэг байлаа.
Манай адууны угшилтай олон хурдан хүлгүүд байдгаас Дундговь аймгийн Өндөршил сумын харьяат Аргил Ухна гуайн хурдан буурал адуунууд, Жигмэддоржийн буурал азарга, Агаатовын буурал азарга, Гүндийн бор морь, манай сумын жаал Цэдэвийн зээрд морь зэрэг хурдан буянууд байсныг би мэддэг юм.
1968 оны үед Самдан гуай өөрийн адууны угшилтай бор байдас манай дүүд өгсөнөөр одоогийн цагаан адуу үүссэн. 1973 оноос эхлэн цагаан адуунууд хурдалж эхэлсэн болов уу хэмээн би таадаг юм. Өндөршил сумын наадамд Мандахын дөрвөн цагаан азарга дараалаад орж байсан бахдам түүх бий.
Тэдгээр түүхт хүлгүүд бол:
1. Самдангийн хамар цагаан бор
2. Рэгзэнгийн бор
3. Лувсаншаравын бор
4. Дашийн бор
5. Агияа цавьдар
Эхний гурав нь Самдангийн хамар цагаан борын угшилтай, дараагийн хоёр нь манай эцэг Дашийн адууны угшилтай адуунууд юм.
Ер нь манай адууны дээд угшил нь дээр дурдсан бороотой шарга азарга, Дашзэвэг гэдэг айлын бор гүүнээс эхтэй юм болов уу даа.
Мөн сүүлд миний эцэг Даш бид хоёр адууныхаа цусыг сэлбэх зорилгоор гаднаас азарга, үрээ цөөвтөрийг авч байсан. Түүнээс гүү нэг их авч байгаагүй.
Жишээлбэл Чойжилжав гэдэг хүнээс зээрд гүү авч бор азаргандаа тавьсан нь хурдан төлтэй байсан. Мөн Гүр гуайгаас хээр азарга худалдан авч адуундаа тавьж байсан. Өндөршил сумын Агияагийн шарга азарганы төл хонгор азарга худалдан авч байлаа.
Самдан гуайн адууны угшилтай гүүнд азарга тавьсан нь хэлбэр хийц сайтай адуунууд гарсан юм.
Сүүлхэн үед манай адууны нэг цагаан гүүнээс сайхан бор унага гарч эх нь өвөл зуднаар үхэж, унагыг нь гурван жил шахуу тэжээсэн нь Их бор хэмээх азарга болсон. Одоо хурдалж байгаа адуунууд нь энэхүү Их борын төл хонгор азарга, их загал азарганы төлүүд байгаа юм. Тухайлбал:
-Хонгор азарганы төл Үндүүгийн хээр морь гэж алдартай хурдан хүлэг байлаа.
-Их загалын төл:
1. Бандиагийн цагаан морь. Эх нь өөрийн адууных.
2. Хонгор морь. Эх нь Самдан борын угшилтай.
3. Бандиагийн хонгор азарга. Эх нь Самдан борын угшилтай.
4. Будан азарга. Хонгор азарганы төл гэх мэтийн хүлгүүд байна.
А.Мөнх
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- Өчигдөр, 17:46 минут Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- Өчигдөр, 11:21 минут МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
- 2023 оны 10-р сарын 28 -нд Өвгөн ноён М.Пүрэвжавын нэрэмжит уралдаануудын нэг…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна