Аймгийн Алдарт уяач Д.Энхжаргал: Жуутан Даваадоржийн хүү ямархан уяач болохоо харуулсан


Шигшмэл морьдын “Их хурд-6” уралдаан, Төв аймгийн 90 жилийн ой төвийн бүсийн уралдаанд азарга айрагдуулж, уяач удмынхаа алдрыг өргөсөн энэ эрхэм бол Жаргалант 1-р багийн харьяат, аймгийн Алдарт уяач Даваадоржийн Энхжаргал юм 1960 оны өвөл бригадынхаа эмнэлэгт айлын хоёр дахь хүүхэд болон мэндэлсэн тэрээр 1990 оноос хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулах болжээ.
-Монголын морины олимпод Батбаярын Чавх хул азаргыг уяж айрагдуулж байжээ. Тэр наадмын дурсамжаар яриагаа эхлэх нь зүйтэй санагдлаа.
-2013 онд шигшмэл хурдан морьдын “Их хурд-6” уралдаан Өвөрхангай аймгийн Хархорин суманд болж, би Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат, аймгийн Алдарт уяач Б.Батбаярын Чавх хул азаргыг уяж очиж айргийн гуравт давхиулж байлаа. Тэр жил морийг нь уяж байсан залуу Завханы 90 жилийн ойд явах болоод уяачгүй болчихлоо гээд 6-р сарын эхээр надад хандсан юм. Тэгээд би хул азаргыг уяж, Их хурд, Төв аймгийн 90 жилийн ой төвийн бүсийн уралдаанд айрагдуулсан.
-Их хурдаас өмнө уралдсан юмуу?
-Эрдэнэтэд болсон нэг уралдаанд түрүүлээд Их хурд руу явсан. Хоол унд нь таарчихсан эвтэйхэн уяатай мордсон болохоор горьдож л байсан. Гэхдээ дан улс, бүсэд түрүүлж, айрагдсан азарганууд уралдаж байгаа болохоор бас эрт ам гарахад хэцүү шүү дээ. Тэр жил Улс халзан түрүүлж, Сугарын хул аман хүзүүдээд, манай хул гурвалсан. Их хурдын дараа харж байсан хул азарга их эвтэйхэн байнаа. Тэгээд Төв аймгийн ойд очихдоо би Батбаярт “битгий их өнгөлүүлээрэй. Хул азарга үзүүрт уралдаж мэдэхээр байна шүү” гэж сануулсан юм. Тэгсэн манай нөхөр дагаж явахдаа жаахан шахуулсан бололтой. Өнгөлж яваад үзүүр дээрээ сууж гурвалсан шүү дээ.
-Өөрөө дагасан бол гэж бодогдох уу?
-Олон аавын хүү аз сорьж байгаа наадам шүү дээ. Тэр өдөр хэнийх нь аз гийнэ түүний морь түрүүлдэг. Тэгж л бодож байгаа.Бид Өмнөговь руу явдаг замын хажууд хоносон байсан юм. Тэгээд өглөө нь хэлмээр санагдаад болохгүй байхаар нь Батбаярт “за миний хүү айрагдах адуу ийм байдаг юм харчих. Гэхдээ өнгөлүүлж болохгүй шүү. Хүүхдэдээ хэлээрэй” гэж сануулсан.
-Хүүхэд нь хэр туршлагатай уралдаанч байсан бэ?
-Өмнө нь том уралдаанд морь унаж байсан туршлагатай. Орхон, Төв аймгийн шилдэг уралдаанчаар шалгарч байсан. Азаргаа гараад өнгөлчихөөр Батбаярт тэр чигээрээ явсаар байгаад орчих юм шиг санагдсан байх л даа.
-Төвийн бүсийн уралдаанаас хойш хул азаргыг уяагүй юмуу?
-Тийм. Би бас нутгийнхаа Тулгабат гээд залуугийн шар хээр азаргыг уяж Эрдэнэтийн бүсэд түрүүлгэж, Төв аймагт болсон бүсийн уралдаануудад хэд хэд айрагдуулсан. Сайханы бүсэд Жаргал Манлай цавьдар азарга түрүүлж, Тулгабатын хээр азарга аман хүзүүдэж байлаа. Эрдэнэтийн Дулааны шугам сүлжээний 35 жилийн ойн уралдаанд шар хээр маань түрүүлж, мотоциклиор шагнуулж байсан.
-Таны уяж байсан энэ хоёр азарга уяаны арга барилын тухайд хэр зөрүүтэй вэ?
-Адуу болгон өөр уяатай. Шар хээр хоол багатай уралддаг. Их хөнгөмсөг адуу.Тиймээс шөнө хэд хэд барьж тавьж идүүлдэг. Гэтэл хул азарга болохоор идэш ихтэй уралддаг. Идүүлээд байвал идээд л байна. Их хурдад уралдахад нь шөнө 11-т тавиад өглөө тавд барьж уясан. Төв аймгийн 90 жилийн ойд болохоор намрын сэрүүн орсныг бодолцож шөнө нэг услаад, өглөө 5:30-т барьж уясан.
-Азарга өглөө хэдэд мордсон юм бэ?
-Наймд мордсон. Олон жил морь уяад ирэхээр адуу, адууны онцлогыг анзаарч, түүнд тохирсон уяг хийдэг болдог юм. Адуугаа ажиглаад байхад өөрөө хийх ажлаа хэлээд өгнө.
-Том наадмын хоёр айрагтай. Аймаг орон нутгийн чанартай уралдаануудаас хичнээн түрүү, айраг хүртээд байгаа вэ?
-За ер нь олон доо. Орхон аймагт ч авч байсан, Өвөрхангай аймагт ч авч байсан. Сумдын ойгоор ч сайхан нааддаг юм. Жишээлбэл Уянга сумынхаа 80 жилийн ойд даага айрагдуулаад, шар хээр азаргаа соёолонд уралдуулж түрүүлгэн, давхар уяагаар аймгийн 80 жилийн ойд арваар давхиулж байлаа. Адууны ханиад тусаад азаргаа айрагдуулж чадаагүй.Тэгээд буцаж очоод Сэлэнгийн Орхонд болсон Өсөх-Ирээдүй Харцагын мялаалга наадамд хязаалангаа соёолонд тавиад гурваар давхиулсан. Энд сумын ойд айрагдсан даага тэнд бас гурваар давхисан. Намар 9-р сарын 25-нд Эрдэнэтэд бараан захын 15 жилийн ойн наадам болж тэнд шар хээрийгээ дөрвөөр, даагаа таваар давхиулсан.
-Шар хээрийгээ нас өгсүүлж уралдуулаад байсан юмуу?
-Тийм. Хязаалан үрээг соёолонд уралдуулаад байсан юм. Тэр жил их олон уралдсаан. 10 сарын 1-нд Батчулуун уяач улсын Алдартынхаа мялаалга наадмыг хийгээд соёолон, их морь уралдсан юм. Тэнд тавьсан чинь өнгөлж явснаа суугаад улсын бүсийн уралдаанд аман хүзүүдсэн Янзага цоохор түрүүлж, манай шар хээр аман хүзүүдсэн. Тэрнээс хойш Эрдэнэтийн уяачдын холбооны 20 жилийн ой, Баруунбүрэнгийн ой зэрэгт айрагдсан. Хурдан адуу л даа.
-Эрдэнэтэд амьдардаг байсан юм уу?
-2009 онд очоод долоон жил морь уяж байгаад ноднин нутагтаа ирсэн. Одоо хоёр хүүхдэдээ морь уяхыг заагаад л сууж байна. Залуучууд хайхрамжгүй, санаанд хүртэл уяхгүй юмаа.
-Цаг хугацаа гэж том багш бий. Ингэхэд та хэдий үеэс морь уясан юм бэ?
-Аймагт нярваар ажиллаж байгаад 1990 онд хөдөө гарч, түүнээсээ хойш морь уяж байна даа. Манай эцэг энэ нутаг орондоо нэртэй уяач байсан.1971 онд АХ-ын 50 жилийн ойгоор хээр морио түрүүлгэхэд нь би унаж байсан юм. Уг нь хээр морь минь гарсан цагаасаа өнгөлсөөр түрүүлсэн ч урьд урьд нь хоёр жил дарааллаад түрүүлсэн Тарагтын буурал морийг түрүүлсэнд тооцож, манай хээрт аман хүзүүний пайз өгсөн.Тэр намар нь Баянтээгийн нүүрсний уурхайн 10 жилийн ой болоход хээр морь маань хол түрүүлж амжилтаа бататгаж байлаа. Хээр морь маань 1975 онд аймагт гурваар давхиж байсан. Үндсэндээ аймгийн наадамд нэг түрүүлж, нэг айрагдсан адуу байгаа юм. Би мөн Цэдэнрагчаа гэж ахынхаа хээр морийг унаж аймагт аман хүзүүдүүлж байсан.
-Шаггүй уралдаанч байжээ. Манай уншигчдад аавынхаа талаар ярьж өгөөч.
-Миний эцгийг нутгийнхан Жуутан Даваадорж гэдэг байсан юм.Онигордуу нүдтэй хүн байсан болохоор тэгж нэрлэсэн хэрэг байх л даа. Нэгдлийн хонь хариулж, сумын гурав, дөрвөн удаагийн аварга малчнаар шалгарч, аймгийн аварга төлчин болж байсан. Морь уях тухайд нэлээд хожуу эхэлсэн гэдэг юм. Миний бодлоор 40, 50 хүрч байж морь уясан болов уу. Нэг үе хот руу жин тээсэн. Наймаа их хийдэг. Сайн адуунд гар татдаггүй хүн байсан. Долгор гэдэг хүнээс хээр морио гурван бодоор авч байсан юм билээ. Яагаав нөгөө аймагт түрүүлдэг хээрийг.
-Тэр авмал адуу юм уу?
-Тийм. Дөрөвдүгээр бригадын Раашийн Долгор гэдэг айлд очиж л дээ.Тэгсэн тугалын зэлэн дээр нь хонь хариулдаг гээд нэг хээр үрээ уятай байсан юм билээ. Нөгөөхийг нь авъя гэсэн өгөхгүй болохоор нь гурван бод амлаж байж авсан гэдэг юм. Тэр үед морь үнэд ороогүй. Сайн адуу 1000 төгрөг.Сувай үнээ 800 төгрөг байхад аав тэр хээр хязааланг гурван бодоор авч, соёолон, хавчиг, хөх шагайг нь өнгөрөөгөөд уясан юм билээ.Эхлээд аймагт тавьсан есөд давхиад, хойтон жил нь түрүүлсэн.1972 онд аймаг явалгүй сумандаа уралдаж хол түрүүлсэн. Түүний дараа 1975 онд аймагт нэг айрагдаад, түүнээс хойш сумаараа уралдсан.
-Хээр морь суманд хэд түрүүлж, айрагдсан юм бэ?
-Суманд нэлээд хэд айрагдсаан.Бат-Өлзий, Нарийнтээл, Хайрхандулаан, Уянга зэрэг сумдаар уралдаж олон түрүүлж, айрагдсаан.
-Даваадорж уяачийн алдрыг өргөсөн өөр ямар хурдан хүлгүүд байсан бэ?
-Баянхонгор гаралтай буурал хондлойтой хээр морио ойр зэргэлдээ сумдаар сайн давхиулж олон айрагдуулсан. Бас ахынхаа хээр морийг уяж, аймгийн наадамд аман хүзүүнд хурдлуулж байсан. Ер нь манай эцэг адуу сайн таньдаг, таньж авснаа сайхан уяж, хурдлуулдаг, мэддэг чаддагаа бусадтай харамгүй хуваалцдаг цагаан хүн байсан. Ямар сайндаа хүний тавих гэж байсан морийг “түрүүлэх морио тавих гэж байна” гээд хэлээд өөрөө хөтөлж аваачиж Нарийнтээлд түрүүлгэж байхав. Хүнийг том бага гэж ялгадаггүй. Хэнтэй ч сайхан харьцдаг тийм л хүн байсан даа.
-Даваадорж гуай хэдэн хүүхэдтэй юм бэ?
- Зургаа. Гурван охин, гурван хүүтэй. Гурван хүүгээс би л ганцаараа морь уяж байна даа. Би өөрөө хоёр хүү, дөрвөн охинтой. Манай хоёр банди хоёулаа моринд дуртай, хоёулаа уяна.
-Энхжаргал Алдарт 1990 оноос эхлээд морь уясан гэсэн. Анхны айраг түрүүгээ хэдэн оны наадмаас хүртэж байсан бэ?
- Сайндаа ч хөдөө гарчихсан юм биш л дээ. Тухайн үед аавын маань бие тааруу. Би өдөр нь сахиад шөнө нь тайлангаа гаргадаг байсан юм. Сар шахуу тэгж сахисан байх. Тэгсэн нэг өдөр “миний хүү хөдөө гар. Хөдөөд хүнгүй боллоо” гэсэн. Аавынхаа үгийг дагаад хөдөө гарах гэсэн дарга “чи сайн нярав, жилийн чөлөө л ав” гээд зөшөөрдөггүй “үгүй ээ би жилийн чөлөө авахгүй. Ерөөсөө хөдөө гарна” гэсээр байгаад малчин болсон доо. Тэр зунаа морь уяад сумынхаа наадамд айрагдуулсан.
-Хүүгээ морь уяад айрагдуулахыг харах аавд тань сайхан байсан байх даа.
- Бурхан болчихсон байсан. Аавыгаа өнгөрөөгөөд хөдөө гарсан юм. Зун нь морь айрагдахад ганц бодсон юм тэр. Морь уяж байгаагаа харуулж чадсангүй дээ гэж. Гэхдээ ээж ах дүү нартаа харуулсаан. Жуутан Даваадоржийн хүү Энхээ гэдэг ямархан хэмжээний уяач юм гэдгээ харуулж, Их хурдад морь айрагдууллаа. Төр засагтаа үнэлүүллээ. Үүндээ баярлаж явдаг.
-Таныг олонтаа баярлуулсан хурдан буянгуудаа танилцуулаач.
-Ах нь адууг үнэлж авдаг хүмүүсийн нэг. Цэрэнтогтох аваргын наадамд түрүүлсэн Пүрэвдаваа ахын зээрд морийг арван бодоор авч, олон айраг, түрүү авсан. Мөн ахынхаа нэг хээр морийг сонирхоод байсан манай найз Мягмарт зарчихсан байсан. Нөгөөх маань гар чангатай болохоор над зардаггүй. Өөрөө уяад арван хэдээр л давхиулаад байсан. Тэгж байгаад нэг цагаан сарын дараа өвлийн цохионы үеэр мөн л арван бодоор авч, 30 медальтай хүртсэн. Аймгийн баяр наадамд айрагдаагүй. Бусад наадмуудад бүгдэд нь орсон. За тэгээд хээр, хонгор зүсмийн азарганууд, түүний төлүүдээр сайхан наадаж байлаа. Бас л авмал адуунууд.
-Хээр азарга нь хаанахын адуу вэ?
-Манай Уянгын хүргэн Дундговийн Сүхбат гэдэг хүнээс авсан.Тэр хоёр хөөрхөн хээр азаргатай ирээд. Авъя гэсэн зардаггүй. Хоёр жилийн дараа нутаг буцахдаа таван бодоор зарсан. Тэр хээр азарга манай адууг их сүлсэн шүү. Хээр азаргыг тавьснаас хойш адуу илт чанаржсан.
-Хонгор нь хаанахын адуу вэ?
-Орос Ганбаатараас. Үрээ хасдаг нэг азарга байна гэхээр нь авах гэсэн зараагүй юм. Тэгээд хойтон жил нь “Энхээ ахаа нөгөөдөхөө авбал аваарай” гэсэн. Соёолон азарга аваад хавчигт нь уяж Нарийнтээлд түрүүлгээд, олон газар айрагдуулсаан. Төлийнх нь төл хонгор үрээ 2016 онд хязааландаа улсад 18-аар давхисан. Ер нь хонгор азарганы удмын адуу хурдан шүү. Охин төлийнх төл хонгор даага аймагт 14-т ороод, таван сумын наадамд айрагдлаа.
-Энэ удаа миний асуулт энд хүрээд жаргаж байна. Ярилцлагаа таны оролцсон хамгийн сайхан наадмын дурсамжаар өндөрлөе.
-1993, 94 оны Нарийнтээлийн наадам юмуу даа. Би өөрөө ес, хамт явсан залуус маань бас нэлээд хэдэн айраг авч сайхан наадсан юм. Засаг дарга нь шагнал гардуулахдаа “чи чинь одоо амар юм болж. Азаргаар нь тууж ирж айрагдуулаад” гэж байсан. Айраг түрүү арвин сайхнаас гадна нутгийн дүү нартайгаа ганзага нийлж явсандаа тэр наадам сайхан санагддаг юм.Энэ хавийн морь уядаг залуучууд бүгдээрээ шахуу “Энхээ ахаар заалгана” гээд цуг явдаг. Худлаа ярьсан хүнд бараг салаа цэрэг шиг олон юм явна. Залуучууд тэгж хүндэтгэж байхад хэлж зөвлөлгүй яахав. Бас болоогүй “за та нар пиво янз бүрийн юм уухгүй шүү” гэнэ. Миний үгэнд их орцгооноо. Гэтэл би Эрдэнэт шилжээд энэ хэдийн маань идэвхи суларчээ. Одоо залуучуудаа уриалж урьдын адил гал болж сайхан наадахыг урьтал болгож байна даа.
-Нутгийн залуусаа морь уях төрийн хэрэгт уриалж буй таны үйлсэд амжилт хүсье. Хүлгийн хийморь ивээх болтугай.
- За баярлалаа. Шигшмэл морьдын “Их хурд-6” уралдаан, Төв аймгийн 90 жилийн ой төвийн бүсийн уралдаанд азарга айрагдуулж, уяач удмынхаа алдрыг өргөсөн энэ эрхэм бол Жаргалант 1-р багийн харьяат, аймгийн Алдарт уяач Даваадоржийн Энхжаргал юм 1960 оны өвөл бригадынхаа эмнэлэгт айлын хоёр дахь хүүхэд болон мэндэлсэн тэрээр 1990 оноос хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулах болжээ.
-Монголын морины олимпод Батбаярын Чавх хул азаргыг уяж айрагдуулж байжээ. Тэр наадмын дурсамжаар яриагаа эхлэх нь зүйтэй санагдлаа.
-2013 онд шигшмэл хурдан морьдын “Их хурд-6” уралдаан Өвөрхангай аймгийн Хархорин суманд болж, би Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат, аймгийн Алдарт уяач Б.Батбаярын Чавх хул азаргыг уяж очиж айргийн гуравт давхиулж байлаа. Тэр жил морийг нь уяж байсан залуу Завханы 90 жилийн ойд явах болоод уяачгүй болчихлоо гээд 6-р сарын эхээр надад хандсан юм. Тэгээд би хул азаргыг уяж, Их хурд, Төв аймгийн 90 жилийн ой төвийн бүсийн уралдаанд айрагдуулсан.
-Их хурдаас өмнө уралдсан юмуу?
-Эрдэнэтэд болсон нэг уралдаанд түрүүлээд Их хурд руу явсан. Хоол унд нь таарчихсан эвтэйхэн уяатай мордсон болохоор горьдож л байсан. Гэхдээ дан улс, бүсэд түрүүлж, айрагдсан азарганууд уралдаж байгаа болохоор бас эрт ам гарахад хэцүү шүү дээ. Тэр жил Улс халзан түрүүлж, Сугарын хул аман хүзүүдээд, манай хул гурвалсан. Их хурдын дараа харж байсан хул азарга их эвтэйхэн байнаа. Тэгээд Төв аймгийн ойд очихдоо би Батбаярт “битгий их өнгөлүүлээрэй. Хул азарга үзүүрт уралдаж мэдэхээр байна шүү” гэж сануулсан юм. Тэгсэн манай нөхөр дагаж явахдаа жаахан шахуулсан бололтой. Өнгөлж яваад үзүүр дээрээ сууж гурвалсан шүү дээ.
-Өөрөө дагасан бол гэж бодогдох уу?
-Олон аавын хүү аз сорьж байгаа наадам шүү дээ. Тэр өдөр хэнийх нь аз гийнэ түүний морь түрүүлдэг. Тэгж л бодож байгаа.Бид Өмнөговь руу явдаг замын хажууд хоносон байсан юм. Тэгээд өглөө нь хэлмээр санагдаад болохгүй байхаар нь Батбаярт “за миний хүү айрагдах адуу ийм байдаг юм харчих. Гэхдээ өнгөлүүлж болохгүй шүү. Хүүхдэдээ хэлээрэй” гэж сануулсан.
-Хүүхэд нь хэр туршлагатай уралдаанч байсан бэ?
-Өмнө нь том уралдаанд морь унаж байсан туршлагатай. Орхон, Төв аймгийн шилдэг уралдаанчаар шалгарч байсан. Азаргаа гараад өнгөлчихөөр Батбаярт тэр чигээрээ явсаар байгаад орчих юм шиг санагдсан байх л даа.
-Төвийн бүсийн уралдаанаас хойш хул азаргыг уяагүй юмуу?
-Тийм. Би бас нутгийнхаа Тулгабат гээд залуугийн шар хээр азаргыг уяж Эрдэнэтийн бүсэд түрүүлгэж, Төв аймагт болсон бүсийн уралдаануудад хэд хэд айрагдуулсан. Сайханы бүсэд Жаргал Манлай цавьдар азарга түрүүлж, Тулгабатын хээр азарга аман хүзүүдэж байлаа. Эрдэнэтийн Дулааны шугам сүлжээний 35 жилийн ойн уралдаанд шар хээр маань түрүүлж, мотоциклиор шагнуулж байсан.
-Таны уяж байсан энэ хоёр азарга уяаны арга барилын тухайд хэр зөрүүтэй вэ?
-Адуу болгон өөр уяатай. Шар хээр хоол багатай уралддаг. Их хөнгөмсөг адуу.Тиймээс шөнө хэд хэд барьж тавьж идүүлдэг. Гэтэл хул азарга болохоор идэш ихтэй уралддаг. Идүүлээд байвал идээд л байна. Их хурдад уралдахад нь шөнө 11-т тавиад өглөө тавд барьж уясан. Төв аймгийн 90 жилийн ойд болохоор намрын сэрүүн орсныг бодолцож шөнө нэг услаад, өглөө 5:30-т барьж уясан.
-Азарга өглөө хэдэд мордсон юм бэ?
-Наймд мордсон. Олон жил морь уяад ирэхээр адуу, адууны онцлогыг анзаарч, түүнд тохирсон уяг хийдэг болдог юм. Адуугаа ажиглаад байхад өөрөө хийх ажлаа хэлээд өгнө.
-Том наадмын хоёр айрагтай. Аймаг орон нутгийн чанартай уралдаануудаас хичнээн түрүү, айраг хүртээд байгаа вэ?
-За ер нь олон доо. Орхон аймагт ч авч байсан, Өвөрхангай аймагт ч авч байсан. Сумдын ойгоор ч сайхан нааддаг юм. Жишээлбэл Уянга сумынхаа 80 жилийн ойд даага айрагдуулаад, шар хээр азаргаа соёолонд уралдуулж түрүүлгэн, давхар уяагаар аймгийн 80 жилийн ойд арваар давхиулж байлаа. Адууны ханиад тусаад азаргаа айрагдуулж чадаагүй.Тэгээд буцаж очоод Сэлэнгийн Орхонд болсон Өсөх-Ирээдүй Харцагын мялаалга наадамд хязаалангаа соёолонд тавиад гурваар давхиулсан. Энд сумын ойд айрагдсан даага тэнд бас гурваар давхисан. Намар 9-р сарын 25-нд Эрдэнэтэд бараан захын 15 жилийн ойн наадам болж тэнд шар хээрийгээ дөрвөөр, даагаа таваар давхиулсан.
-Шар хээрийгээ нас өгсүүлж уралдуулаад байсан юмуу?
-Тийм. Хязаалан үрээг соёолонд уралдуулаад байсан юм. Тэр жил их олон уралдсаан. 10 сарын 1-нд Батчулуун уяач улсын Алдартынхаа мялаалга наадмыг хийгээд соёолон, их морь уралдсан юм. Тэнд тавьсан чинь өнгөлж явснаа суугаад улсын бүсийн уралдаанд аман хүзүүдсэн Янзага цоохор түрүүлж, манай шар хээр аман хүзүүдсэн. Тэрнээс хойш Эрдэнэтийн уяачдын холбооны 20 жилийн ой, Баруунбүрэнгийн ой зэрэгт айрагдсан. Хурдан адуу л даа.
-Эрдэнэтэд амьдардаг байсан юм уу?
-2009 онд очоод долоон жил морь уяж байгаад ноднин нутагтаа ирсэн. Одоо хоёр хүүхдэдээ морь уяхыг заагаад л сууж байна. Залуучууд хайхрамжгүй, санаанд хүртэл уяхгүй юмаа.
-Цаг хугацаа гэж том багш бий. Ингэхэд та хэдий үеэс морь уясан юм бэ?
-Аймагт нярваар ажиллаж байгаад 1990 онд хөдөө гарч, түүнээсээ хойш морь уяж байна даа. Манай эцэг энэ нутаг орондоо нэртэй уяач байсан.1971 онд АХ-ын 50 жилийн ойгоор хээр морио түрүүлгэхэд нь би унаж байсан юм. Уг нь хээр морь минь гарсан цагаасаа өнгөлсөөр түрүүлсэн ч урьд урьд нь хоёр жил дарааллаад түрүүлсэн Тарагтын буурал морийг түрүүлсэнд тооцож, манай хээрт аман хүзүүний пайз өгсөн.Тэр намар нь Баянтээгийн нүүрсний уурхайн 10 жилийн ой болоход хээр морь маань хол түрүүлж амжилтаа бататгаж байлаа. Хээр морь маань 1975 онд аймагт гурваар давхиж байсан. Үндсэндээ аймгийн наадамд нэг түрүүлж, нэг айрагдсан адуу байгаа юм. Би мөн Цэдэнрагчаа гэж ахынхаа хээр морийг унаж аймагт аман хүзүүдүүлж байсан.
Шаггүй уралдаанч байжээ. Манай уншигчдад аавынхаа талаар ярьж өгөөч.
-Миний эцгийг нутгийнхан Жуутан Даваадорж гэдэг байсан юм.Онигордуу нүдтэй хүн байсан болохоор тэгж нэрлэсэн хэрэг байх л даа. Нэгдлийн хонь хариулж, сумын гурав, дөрвөн удаагийн аварга малчнаар шалгарч, аймгийн аварга төлчин болж байсан. Морь уях тухайд нэлээд хожуу эхэлсэн гэдэг юм. Миний бодлоор 40, 50 хүрч байж морь уясан болов уу. Нэг үе хот руу жин тээсэн. Наймаа их хийдэг. Сайн адуунд гар татдаггүй хүн байсан. Долгор гэдэг хүнээс хээр морио гурван бодоор авч байсан юм билээ. Яагаав нөгөө аймагт түрүүлдэг хээрийг.
-Тэр авмал адуу юм уу?
-Тийм. Дөрөвдүгээр бригадын Раашийн Долгор гэдэг айлд очиж л дээ.Тэгсэн тугалын зэлэн дээр нь хонь хариулдаг гээд нэг хээр үрээ уятай байсан юм билээ. Нөгөөхийг нь авъя гэсэн өгөхгүй болохоор нь гурван бод амлаж байж авсан гэдэг юм. Тэр үед морь үнэд ороогүй. Сайн адуу 1000 төгрөг.Сувай үнээ 800 төгрөг байхад аав тэр хээр хязааланг гурван бодоор авч, соёолон, хавчиг, хөх шагайг нь өнгөрөөгөөд уясан юм билээ.Эхлээд аймагт тавьсан есөд давхиад, хойтон жил нь түрүүлсэн.1972 онд аймаг явалгүй сумандаа уралдаж хол түрүүлсэн. Түүний дараа 1975 онд аймагт нэг айрагдаад, түүнээс хойш сумаараа уралдсан.
-Хээр морь суманд хэд түрүүлж, айрагдсан юм бэ?
-Суманд нэлээд хэд айрагдсаан.Бат-Өлзий, Нарийнтээл, Хайрхандулаан, Уянга зэрэг сумдаар уралдаж олон түрүүлж, айрагдсаан.
-Даваадорж уяачийн алдрыг өргөсөн өөр ямар хурдан хүлгүүд байсан бэ?
-Баянхонгор гаралтай буурал хондлойтой хээр морио ойр зэргэлдээ сумдаар сайн давхиулж олон айрагдуулсан. Бас ахынхаа хээр морийг уяж, аймгийн наадамд аман хүзүүнд хурдлуулж байсан. Ер нь манай эцэг адуу сайн таньдаг, таньж авснаа сайхан уяж, хурдлуулдаг, мэддэг чаддагаа бусадтай харамгүй хуваалцдаг цагаан хүн байсан. Ямар сайндаа хүний тавих гэж байсан морийг “түрүүлэх морио тавих гэж байна” гээд хэлээд өөрөө хөтөлж аваачиж Нарийнтээлд түрүүлгэж байхав. Хүнийг том бага гэж ялгадаггүй. Хэнтэй ч сайхан харьцдаг тийм л хүн байсан даа.
-Даваадорж гуай хэдэн хүүхэдтэй юм бэ?
- Зургаа. Гурван охин, гурван хүүтэй. Гурван хүүгээс би л ганцаараа морь уяж байна даа. Би өөрөө хоёр хүү, дөрвөн охинтой. Манай хоёр банди хоёулаа моринд дуртай, хоёулаа уяна.
-Энхжаргал Алдарт 1990 оноос эхлээд морь уясан гэсэн. Анхны айраг түрүүгээ хэдэн оны наадмаас хүртэж байсан бэ?
- Сайндаа ч хөдөө гарчихсан юм биш л дээ. Тухайн үед аавын маань бие тааруу. Би өдөр нь сахиад шөнө нь тайлангаа гаргадаг байсан юм. Сар шахуу тэгж сахисан байх. Тэгсэн нэг өдөр “миний хүү хөдөө гар. Хөдөөд хүнгүй боллоо” гэсэн. Аавынхаа үгийг дагаад хөдөө гарах гэсэн дарга “чи сайн нярав, жилийн чөлөө л ав” гээд зөшөөрдөггүй “үгүй ээ би жилийн чөлөө авахгүй. Ерөөсөө хөдөө гарна” гэсээр байгаад малчин болсон доо. Тэр зунаа морь уяад сумынхаа наадамд айрагдуулсан.
-Хүүгээ морь уяад айрагдуулахыг харах аавд тань сайхан байсан байх даа.
- Бурхан болчихсон байсан. Аавыгаа өнгөрөөгөөд хөдөө гарсан юм. Зун нь морь айрагдахад ганц бодсон юм тэр. Морь уяж байгаагаа харуулж чадсангүй дээ гэж. Гэхдээ ээж ах дүү нартаа харуулсаан. Жуутан Даваадоржийн хүү Энхээ гэдэг ямархан хэмжээний уяач юм гэдгээ харуулж, Их хурдад морь айрагдууллаа. Төр засагтаа үнэлүүллээ. Үүндээ баярлаж явдаг.
-Таныг олонтаа баярлуулсан хурдан буянгуудаа танилцуулаач.
-Ах нь адууг үнэлж авдаг хүмүүсийн нэг. Цэрэнтогтох аваргын наадамд түрүүлсэн Пүрэвдаваа ахын зээрд морийг арван бодоор авч, олон айраг, түрүү авсан. Мөн ахынхаа нэг хээр морийг сонирхоод байсан манай найз Мягмарт зарчихсан байсан. Нөгөөх маань гар чангатай болохоор над зардаггүй. Өөрөө уяад арван хэдээр л давхиулаад байсан. Тэгж байгаад нэг цагаан сарын дараа өвлийн цохионы үеэр мөн л арван бодоор авч, 30 медальтай хүртсэн. Аймгийн баяр наадамд айрагдаагүй. Бусад наадмуудад бүгдэд нь орсон. За тэгээд хээр, хонгор зүсмийн азарганууд, түүний төлүүдээр сайхан наадаж байлаа. Бас л авмал адуунууд.
-Хээр азарга нь хаанахын адуу вэ?
-Манай Уянгын хүргэн Дундговийн Сүхбат гэдэг хүнээс авсан.Тэр хоёр хөөрхөн хээр азаргатай ирээд. Авъя гэсэн зардаггүй. Хоёр жилийн дараа нутаг буцахдаа таван бодоор зарсан. Тэр хээр азарга манай адууг их сүлсэн шүү. Хээр азаргыг тавьснаас хойш адуу илт чанаржсан.
-Хонгор нь хаанахын адуу вэ?
-Орос Ганбаатараас. Үрээ хасдаг нэг азарга байна гэхээр нь авах гэсэн зараагүй юм. Тэгээд хойтон жил нь “Энхээ ахаа нөгөөдөхөө авбал аваарай” гэсэн. Соёолон азарга аваад хавчигт нь уяж Нарийнтээлд түрүүлгээд, олон газар айрагдуулсаан. Төлийнх нь төл хонгор үрээ 2016 онд хязааландаа улсад 18-аар давхисан. Ер нь хонгор азарганы удмын адуу хурдан шүү. Охин төлийнх төл хонгор даага аймагт 14-т ороод, таван сумын наадамд айрагдлаа.
-Энэ удаа миний асуулт энд хүрээд жаргаж байна. Ярилцлагаа таны оролцсон хамгийн сайхан наадмын дурсамжаар өндөрлөе.
-1993, 94 оны Нарийнтээлийн наадам юмуу даа. Би өөрөө ес, хамт явсан залуус маань бас нэлээд хэдэн айраг авч сайхан наадсан юм. Засаг дарга нь шагнал гардуулахдаа “чи чинь одоо амар юм болж. Азаргаар нь тууж ирж айрагдуулаад” гэж байсан. Айраг түрүү арвин сайхнаас гадна нутгийн дүү нартайгаа ганзага нийлж явсандаа тэр наадам сайхан санагддаг юм.Энэ хавийн морь уядаг залуучууд бүгдээрээ шахуу “Энхээ ахаар заалгана” гээд цуг явдаг. Худлаа ярьсан хүнд бараг салаа цэрэг шиг олон юм явна. Залуучууд тэгж хүндэтгэж байхад хэлж зөвлөлгүй яахав. Бас болоогүй “за та нар пиво янз бүрийн юм уухгүй шүү” гэнэ. Миний үгэнд их орцгооноо. Гэтэл би Эрдэнэт шилжээд энэ хэдийн маань идэвхи суларчээ. Одоо залуучуудаа уриалж урьдын адил гал болж сайхан наадахыг урьтал болгож байна даа.
-Нутгийн залуусаа морь уях төрийн хэрэгт уриалж буй таны үйлсэд амжилт хүсье. Хүлгийн хийморь ивээх болтугай.
- За баярлалаа.
А.Тэлмэн
4 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
-
7 цагийн өмнө “Залуу” Алдарт Жаажаа
-
7 цагийн өмнө АХ-ын 99 жилийн ойн эрлийз дээд насны ангилалд 11-…
-
7 цагийн өмнө Хийморилог залуугаар үсээ засуулна аа...
-
7 цагийн өмнө Гоё хээр
-
8 цагийн өмнө Манлай уяач Н.Хүрлээ: Уяачид хожиж, хожигдож сурса…
-
8 цагийн өмнө Х.Бат-Эрдэнийн хээр
-
Бямба, 11:29 минут Алаг адуут Равжаа
-
Бямба, 11:15 минут Г.Чинзоригийн хээр
-
Бямба, 11:10 минут Аймгийн Алдарт уяач А.Нямбаатар: Хууль дүрэм нь то…
-
Бямба, 11:04 минут Булган хонгор
-
Лхагва, 19:01 минут Б.Баярдоржийн хүрэн
-
Лхагва, 18:53 минут Сумын заан, сумын Алдарт уяач Ц.Буджав: Сумынхаа н…
-
Лхагва, 18:15 минут ТОД МАГНАЙ-26: АЙМГИЙН АЛДАРТ УЯАЧ Д.ЭРБОЛД
-
Лхагва, 18:05 минут Галт сумын Засаг дарга М.Должинжав: Галтай хар үнэ…
-
Лхагва, 17:48 минут Г.Тэмүүлэнгийн зээрд
-
Даваа, 12:59 минут Аймгийн Алдарт уяач Ц.Мөнххуяг: Цавьдар морь уралд…
-
Даваа, 12:24 минут Сумын Алдарт уяач Г.Мягмарбаатар: Төв аймгийнхаа б…
-
Даваа, 12:08 минут Еслүү хээр
-
Даваа, 11:59 минут Наян зуны наадам буюу хамгийн олон адуут Д.Нооного…
-
Даваа, 11:56 минут Ц.Гантулгын хул
-
1-р сарын 15 -нд 3000-ын улааны эзэн Гомбожавын Очирбат
-
1-р сарын 15 -нд Д.Ганзоригийн хээр
-
1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Д.Ганзориг: “Аавын минь адуу” …
-
1-р сарын 12 -нд Сайн адууны эрэлчин, шандаст шаргын эзэн Ажинбааг …
-
1-р сарын 12 -нд “Манба Дацан” хийдийн зурхайч, Анагаах Ухааны маги…
-
1-р сарын 12 -нд Ч.Батзоригийн шарга халзан
-
1-р сарын 12 -нд Сумын Алдарт уяач Г.Дорж: Галшараас авчирсан адуун…
-
1-р сарын 12 -нд Луу халтар
-
1-р сарын 11 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ-25: МАЛЫН ИХ ЭМЧ Д.НЯМЖАВ
-
1-р сарын 11 -нд “Хөгжилт” нэгдлийн ууган гишүүн, хурдан хүлгийн цу…
-
1-р сарын 11 -нд Ч.Батзоригийн хар
-
1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Ганцогт: Баруун бүсийн түрүү…
-
1-р сарын 08 -нд Баян ходоодны дааганы унаач Уралдаанч Б.Батхишиг: …
-
1-р сарын 08 -нд АХ-ын 99 жилийн ойд 6-15-д хурдалсан дааганууд
-
1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Т.Буян-Өлзий: Бэлэгний гүүний уу…
-
1-р сарын 08 -нд Уралдаанч Б.Баярцогт: Одоо ээж рүүгээ ярина аа
-
1-р сарын 08 -нд Б.Сэр-Одын шарга халзан
-
1-р сарын 08 -нд Уяач Б.Сэр-Од: Халзан даагаараа төрийн наадмын анх…
-
1-р сарын 06 -нд П.Энхмөнхийн сартай хул
-
1-р сарын 06 -нд МУ-ын Манлай уяач П.Энхмөнх: Наадам бүрдүүлэгч бид…
-
1-р сарын 06 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ч.Балжинням: Би аймагт зургаан…
-
1-р сарын 06 -нд Г.Гансүхийн хул
-
1-р сарын 06 -нд Уяач Г.Гансүх: Тэр үеийг үгээр илэрхийлэхийн аргаг…
-
1-р сарын 04 -нд Сумын Алдарт уяач Н.Батболд: Хашаанд зогсоож тэжээ…
-
1-р сарын 04 -нд Уралдаанч Н.Билэгтсайхан: Том болоод эмч болно оо
-
1-р сарын 04 -нд С.Баярсайханы бор
-
1-р сарын 04 -нд Аймгийн Алдарт уяач С.Баярсайхан: Улсын баяр наада…
-
1-р сарын 02 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Тайванжаргал: Өвөө маань 9 сум…
-
1-р сарын 02 -нд ТОД МАГНАЙ ПОДКАСТ-24: АЙМГИЙН АЛДАРТ УЯАЧ Э.МӨНХ-…
-
1-р сарын 02 -нд Уралдаанч О.Өсөхбаяр: Улсын наадмаас анхны айргаа …
-
2020 оны 11-р сарын 08 -нд Монгол Улсын Алдарт уяач Г.Батболд: Хоёр зүйлийг б…
-
Даваа, 11:59 минут Наян зуны наадам буюу хамгийн олон адуут Д.Нооного…
-
2020 оны 11-р сарын 08 -нд Хүннү халтар
-
1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Т.Буян-Өлзий: Бэлэгний гүүний уу…
-
12-р сарын 30 -нд Уралдаанч Б.Төрболд: Замынхаа талдаа ороход айрагт…
-
2020 оны 11-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач С.Энхтөр: Хурдан морины төлөө …
-
2020 оны 12-р сарын 23 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Батсүх: Ийм л үр дүн хүлээж…
-
2020 оны 10-р сарын 19 -нд Алдраа авч чадаагүй аавыгаа дурсахуй
-
2020 оны 12-р сарын 21 -нд Уяач А.Лхагва: Гүнтийн ногооноос хойш 37 жилийн да…
-
2020 оны 10-р сарын 26 -нд Дайчин халзан
-
2020 оны 11-р сарын 24 -нд МУ-ын Алдарт уяач Батчулууны Ерөөлт: Их мэдэж, нар…
-
2020 оны 11-р сарын 10 -нд Уралдаанч С.Эрхэмбаяр: Улсад уралдаж байгаа морьды…
-
2020 оны 10-р сарын 21 -нд Дөлгөөн халтар
-
2020 оны 11-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Рэнцэндорж: Баянбараат, Баянца…
-
1-р сарын 06 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ч.Балжинням: Би аймагт зургаан…
-
1-р сарын 08 -нд АХ-ын 99 жилийн ойд 6-15-д хурдалсан дааганууд
-
2020 оны 11-р сарын 10 -нд Дүүгүүр хээр
-
1-р сарын 06 -нд МУ-ын Манлай уяач П.Энхмөнх: Наадам бүрдүүлэгч бид…
-
Даваа, 12:24 минут Сумын Алдарт уяач Г.Мягмарбаатар: Төв аймгийнхаа б…
-
2020 оны 12-р сарын 16 -нд МОНГОЛ ХҮРЭН
-
2020 оны 10-р сарын 21 -нд Морьтны соёлыг түүчээлэн түгээгсэд
-
2020 оны 12-р сарын 24 -нд Уяач Г.Адьяахүү: Цагаанхайрхан сумаас маань монгол…
-
1-р сарын 08 -нд Б.Сэр-Одын шарга халзан
-
2020 оны 10-р сарын 26 -нд АХ-99 жилийн ойд эхний 30-д хурдалсан их насны хүл…
-
2020 оны 12-р сарын 21 -нд Боржигон овогт Дэндэвийн Хишигжаргал
-
2020 оны 12-р сарын 13 -нд Монгол Улсын Алдарт уяач Д.Баясгалан: Луу жил дхүр…
-
2020 оны 10-р сарын 21 -нд Х.ТҮМЭНБАЯРЫН ХУЛАН БУУРАЛ
-
2020 оны 10-р сарын 26 -нд Тод манлай уяач Д.Хишигжаргал: Моринд дуртай охинд…
-
1-р сарын 12 -нд Ч.Батзоригийн шарга халзан
-
2020 оны 12-р сарын 13 -нд З.ПҮРЭВ-ОЧИРЫН ЗЭЭРД
-
2020 оны 12-р сарын 13 -нд Уралдаанч Б.Буянтөгс: Тавд давхиж явахад зүрх хурд…
-
2020 оны 11-р сарын 24 -нд Г.Ганбаярын хар
-
2020 оны 10-р сарын 21 -нд Сумын Алдарт уяач Г.Одбаатар: Манайхан Баянхонгор …
-
2020 оны 11-р сарын 08 -нд Д.ДАЯНДЭМИДИЙН ХОНГОР
-
2020 оны 11-р сарын 17 -нд МУ-ын Заан Ч.Батзориг: Төрийнхөө наадмаас нэг дор …
-
1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Ганцогт: Баруун бүсийн түрүү…
-
2020 оны 12-р сарын 07 -нд Т.УУГАНБАЯРЫН ХҮРЭН
-
Даваа, 12:59 минут Аймгийн Алдарт уяач Ц.Мөнххуяг: Цавьдар морь уралд…
-
2020 оны 11-р сарын 24 -нд АХ-ын 99 жилийн ойд 11-30 хурдалсан соёолонгууд
-
2020 оны 12-р сарын 23 -нд Б.Батсүхийн унаган зээрд
-
12-р сарын 30 -нд АХ-ын 99 жилийн ойд эхний 6-30-д хурдалсан шүдлэнг…
-
2020 оны 12-р сарын 24 -нд АХ-99 жилийн ойд эхний 11-30-д хурдалсан хязааланг…
-
12-р сарын 30 -нд Уяач З.Тэмүүжин: Эрдэнэтээс анх удаа төрийн наадмы…
-
1-р сарын 02 -нд Ц.Гончигсүрэнгийн хээр
-
2020 оны 10-р сарын 19 -нд Ц.ЧИНГИСИЙН БУУРАЛ
-
2020 оны 12-р сарын 07 -нд Аатай ах дүүс
-
2020 оны 11-р сарын 19 -нд Ц.Буянбаатарын саарал
-
1-р сарын 06 -нд П.Энхмөнхийн сартай хул
-
1-р сарын 12 -нд Сайн адууны эрэлчин, шандаст шаргын эзэн Ажинбааг …
-
1-р сарын 04 -нд С.Баярсайханы бор
202.9.45.182
er hunii huwid bol nohoi shvv, saihan mongol er hun shig judagtai er hun law bish
Reply103.26.194.138
Яасан атаархуу хүн бэ
66.181.161.123
Өөө тэгээл замын нохой хуцаж л байдаг жингийн цуваа явж л байдааг гэгчээр хүн муулж байгаа хүн ямрал өөдтэй хүн байхав дээ
139.5.216.252
Чамд тийм байдаг юм байж харин миний хувьд уул шиг нөмрөгтэй Хувь хүнийхээ хувьд хүн чанартай хүн юм шүү хэдий миний аав биш ч гэсэн цайлган сэтгэлтэй сайн хүн би ийм зүйлийг чимээгүй өнгөрч чадахгүй нь